του Κώστα Κατσουλάρη
Μια ολόκληρη εποχή έκλεισε με το θάνατο στο Παρίσι του τελευταίου μεγάλου Έλληνα φιλοσόφου Κώστα Αξελού. Μια εποχή που, συμβολικά, ξεκίνησε πάνω από μισό αιώνα πριν, στο κατάστρωμα του πλοίου «Ματαρόα».
Τότε, εν έτη 1945, με ευθύνη του διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Οκτάβιου Μερλιέ, το πλοίο απέπλευσε με κατεύθυνση τη νότιο Ιταλία, προσφέροντας έξοδο διαφυγής, συχνά και σωτηρίας, σε πολλές δεκάδες ελληνόπουλα, που έμελλε να εξελιχθούν σε μείζονες προσωπικότητες της τέχνης, των γραμμάτων και της επιστήμης. Ανάμεσα στους Σβορώνο, Προβελέγγιο, Κρανάκη, Κουλεντιανό, Χατζηλαζάρου, Ξενάκη, Κύρου και πολλούς άλλους, βρίσκονταν και τρεις άντρες στα είκοσι και κάτι τους χρόνια οι οποίοι, με ορμητήριο τη γαλλική πρωτεύουσα, επηρέασαν τις επόμενες δεκαετίες σημαντικά την ευρωπαϊκή σκέψη και φιλοσοφία: Ο Κορνήλιος Καστοριάδης (1922-1997), ο Κώστας Παπαϊωάννου (1925-1981) και ο Κώστας Αξελός (1924-2010), παρά τις σημαντικές μεταξύ τους διαφορές, στήριξαν το έργο τους στη μελέτη και ανανέωση της αρχαιοελληνικής παρακαταθήκης, προτείνοντας πρωτότυπες απαντήσεις σε θεμελιώδη πολιτικά και φιλοσοφικά προβλήματα.
Και οι τρεις ήταν αριστεροί, ενταγμένοι σε αντιστασιακές οργανώσεις, κινδύνεψαν, φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, αλλά σύντομα διαχώρισαν τη θέση τους από το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος και γενικότερα από τον Σταλινισμό. Η στάση τους αυτή, την οποία κράτησαν με συνέπεια μέσα στα χρόνια, σε συνδυασμό με την αίγλη που απέκτησαν ζώντας, διδάσκοντας και γράφοντας στη Γαλλία, υπήρξε φάρος και για πολλούς νεότερους Έλληνες στοχαστές, φιλοσόφους, πολιτικούς επιστήμονες, που βρέθηκαν στο Παρίσι τη δεκαετία του 60 και του 70, συντείνοντας έτσι, απρογραμμάτιστα, στη δημιουργία ενός ισχυρού αντισταλινικού αριστερού ρεύματος, το οποίο και διέσωσε την τιμή της ελληνικής, σοβιετόφιλης και σκληροπυρηνικά σταλινικής Αριστεράς.
Ειδικότερα ο Αξελός, παρότι γεννημένος σε αστική οικογένεια, ανήλικος ακόμη, πήρε μέρος στην Αντίσταση, ως μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, διακηρύσσοντας ότι «ο πραγματικός κομμουνιστής πρέπει να κρατάει στο ένα χέρι το όπλο και στο άλλο τα βιβλία του Ρίλκε». Το 1944, στα Δεκεμβριανά, έζησε εικονική εκτέλεση στα κρατητήρια της Ασφάλειας, φυλακίστηκε σε στρατόπεδο και τελικά απέδρασε, με αποτέλεσμα να καταδικαστεί ερήμην του σε θάνατο από κάποιο στρατοδικείο. Λίγο καιρό μετά διεγράφη από το Κομμουνιστικό Κόμμα.
Ο νεαρός Αξελός εκδήλωσε από πολύ νωρίς τα φιλοσοφικά και στοχαστικά του ενδιαφέροντα, μελετώντας Νίτσε, Ηράκλειτο αλλά και κλασική λογοτεχνία. Από τα πρώτα χρόνια της παρουσίας του στο Παρίσι, το ανήσυχο και ιδιαίτερο πνεύμα του δεν άργησε να ξεχωρίσει. Από το 1950 έως το 1957 εργάστηκε στο Εθνικό Κέντρο Ερευνών της Γαλλίας, το περίφημο CNRS, ενώ δύο χρόνια μετά υποστήριξε στη Σορβόννη το διδακτορικό του πάνω στον Ηράκλειτο και τον Μαρξ, κείμενα που αποτέλεσαν δύο από τα τρία βιβλία της πρώτης του τριλογίας «Η εκδίπλωση της περιπλάνησης» (1961-1964). Το τελευταίο, μαζί με τις τριλογίες «Η εκδίπλωση του παιχνιδιού» (1969-1977) και «Η εκδίπλωση μιας αναζήτησης» (1969-1979) αποτελούν τους τρεις πυλώνες ενός πολυσχιδούς και, ακόμη και σήμερα, πρωτοποριακού φιλοσοφικού στοχασμού που έχει ως κεντρικό του άξονα την έννοια του παιχνιδιού και της στοχαστικής διερώτησης.
Από το 1962 μέχρι το 1973 δίδαξε φιλοσοφία στην Σορβόννη, ενώ από το 1956 ήταν συνεργάτης, συντάκτης κι αργότερα αρχισυντάκτης της επιθεώρησης Arguments (Επιχειρήματα) που είχαν ιδρύσει την ίδια χρονιά οι Εντγκάρ Μορέν και Ζαν Ντιβινιό. Παράλληλα, συνέστησε και διεύθυνε την ομώνυμη σειρά στις Εκδόσεις του Μεσονυχτίου, μέσα από την οποία έκανε γνωστά στη Γαλλία πολλά σημαντικά ονόματα της σύγχρονης σκέψης και στην οποία ενέταξε κι ο ίδιος τα περισσότερα από τα βιβλία του. Έχει επίσης μεταφράσει, από τα γερμανικά στα γαλλικά, σημαντικά έργα των Χάιντεγκερ και Λούκατς.
Το έργο του Αξελού, ιδιότυπο, μοναχικό και ηθελημένα «περιθωριακό», παρότι μεταφρασμένο σε δεκάξι γλώσσες, αποτελούμενο από 24 βιβλία και πλήθος άλλων κειμένων, είναι αδύνατον να συνοψιστεί σε μερικές φράσεις, τόσο εξαιτίας του όγκου του όσο κυρίως λόγω της θεμελίωσής του εκτός των γνωστών ιδεολογικών και φιλοσοφικών συστημάτων. Ο ίδιος όριζε τον εαυτό του ως «στοχαστή» ή «μεταφιλόσοφο», «έξω από όλα τα κυκλώματα ή τα αντικυκλώματα, που δεν προσπαθεί να ιδρύσει σχολές και να έχει οπαδούς», θεωρώντας την καθαυτήν φιλοσοφία ξεπερασμένη και απονεκρωμένη – όπως και κάθε κλειστό σύστημα σκέψης που αναζητά μία και μόνη «αλήθεια». Ο Ηράκλειτος, ο Νίτσε, ο Μαρξ και ο Φρόιντ, οι μεγάλοι ρομαντικοί ποιητές Ρεμπό και Χάιντερλιν, ο Ντοστογιέφσκι, υπήρξαν σταθεροί συνοδοιπόροι στους στοχασμούς του, που τείνουν συχνά, όλο και συχνότερα με την πάροδο των χρόνων, προς τη διατύπωση ποιητικών και ρηξικέλευθων ερωτημάτων, παρά στην αναζήτηση απαντήσεων.
Τα τελευταία τριάντα χρόνια σύντροφος της ζωής του ήταν η δημοσιογράφος, ευρωβουλευτής και πεζογράφος Κατερίνα Δασκαλάκη, η οποία και μετέφρασε στα ελληνικά σημαντικό μέρος του έργου του. Οι σχέσεις του με την Ελλάδα, λιγοστές μέχρι τη Μεταπολίτευση, αναθερμάνθηκαν τις τελευταίες δύο δεκαετίες, καθώς και οι σχέσεις του με την ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα η οποία άργησε να αναγνωρίσει το μέγεθος και την προσφορά του. Έτσι, το 1992 αναγορεύθηκε διδάκτορας του Παντείου Πανεπιστημίου, το 2000 επίτιμος διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ενώ στις 5 Μαρτίου του 2009 αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτωρ του τμήματος Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Αυτή ήταν η τελευταία φορά που ο Κώστας Αξελός επισκέφτηκε τη χώρα μας.
Από τις Εκδόσεις της Εστίας, που έχουν εκδώσει τα περισσότερα από τα έργα του, αναμένεται να κυκλοφορήσουν προσεχώς δύο ακόμη βιβλία του, το παλιότερο «Παιχνίδι του κόσμου» (1969), καθώς και το τελευταίο του «Αυτό που επέρχεται» (2009). Βιβλία με σκέψεις, ομιλίες ή συνεντεύξεις του κυκλοφορούν ακόμη από τις εκδόσεις Καστανιώτη, Νεφέλη, Εξάντας. Ας σημειωθεί ότι τα βιβλία που συνθέτουν τις τρεις τριλογίες του, τον κύριο δηλαδή όγκο του έργου του, είναι στο μεγάλο μέρος τους ακόμη αμετάφραστα. Η κηδεία του Κώστα Αξελού θα γίνει την προσεχή Πέμπτη, 11 Φεβρουαρίου, στο κοιμητήριο του Μονπαρνάς στο Παρίσι.
Η διαμάχη του με τον Σαρτρ
Γνωστή στους παρισινούς κύκλους είναι η αντίθεση του Κώστα Αξελού με τον Ζαν-Πολ Σαρτρ, τον οποίο κατηγορούσε για αναμάσημα ήδη γνωστών φιλοσοφικών σκέψεων, ενώ η μομφή που του απεύθυνε ο Γάλλος φιλόσοφος ήταν ότι εγκατάλειψε τον Κομμουνισμό. Από τα πιο γνωστά μεταξύ τους περιστατικά είναι αυτό που έλαβε χώρα στο Παρίσι το 1964, σε μια δημόσια συζήτηση που οργάνωνε η Ένωση Κομμουνιστών Φοιτητών με θέμα την εξουσία της λογοτεχνίας. Τότε, ο Ζαν Πολ Σαρτρ απαίτησε τη μη συμμετοχή του Κώστα Αξελού. Η απαίτηση αυτή του Σαρτρ, ενδεικτική της κακής σχέσης των δύο ανδρών, είχε ως αποτέλεσμα να αρνηθεί να συμμετάσχει στη συζήτηση και ο Κλοντ Σιμόν, ο συγγραφέας που δύο δεκαετίες αργότερα τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Η αντίθεση του Αξελού με τον Σαρτρ, παρότι συχνά αποδιδόταν σε διαφορές φιλοσοφικής και θεωρητικής χροιάς, ήταν ριζικά πολιτική, κι οφειλόταν στην ξεκάθαρη αντίθεση του Αξελού, όπως και πολλών άλλων γάλλων διανοητών (π.χ. Μπαρτ, Φουκώ), στον σταλινισμό. Είχε άλλωστε προηγηθεί η επέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης στην Ουγγαρία το 1956, γεγονός ορόσημο που έκανε πολλούς κομμουνιστικές διανοούμενους να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους για τον «υπαρκτό σοσιαλισμό».
Βιβλιογραφία
(2009) Το άνοιγμα στο επερχόμενο και Το αίνιγμα της τέχνης, Νεφέλη(2008) Συζητήσεις με φιλοσόφους, Μελάνι
(2007) Μαρτυρίες φοιτητικών χρόνων, Futura
(2005) Αινιγματικές απαντήσεις, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
(2003) Αυτή η διερώτηση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
(2002) Η εποχή και το ύπατο διακύβευμα, Νεφέλη
(2000) Ο Μαρξ στοχαστής της τεχνικής, Καστανιώτη
(1998) Αυτοβιογραφικές σημειώσεις, Νεφέλη
(1998) Μεταμορφώσεις, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
(1997) Γράμματα σ' ένα νέο στοχαστή, Εξάντας
(1996) Προς την πλανητική σκέψη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
(1993) Γιατί σκεφτόμαστε; Τι να πράξουμε;, Νεφέλη
(1992) Από το εργαστήρι της σκέψης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
(1992) Για μια προβληματική ηθική, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
(1989) Ανοιχτή συστηματική, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
(1976) Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία, Εξάντας
Κώστας Κατσουλάρης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου