αποκαλυπτική έκρηξη ή πληκτική συμπαράθεση;
Οσοι παρακολουθούν τις εξελίξεις της ελληνικής και της ξένης λογοτεχνίας τα τελευταία χρόνια, θα έχουν θέσει κατ' επανάληψη το ερώτημα: πώς μπορούμε να συνδέσουμε το ζήτημα της παγκοσμιοποίησης, που γίνεται μια όλο και πιο χειροπιαστή πραγματικότητα στο οικονομικό και το κοινωνικό πεδίο (για το πολιτικό υπάρχουν ακόμη πολλές επιφυλάξεις), με μια τέχνη η οποία ήδη από την εποχή του Γκέτε είχε αξιώσει τη διεθνή παρουσία και προβολή της;
Μήπως οι σημερινές πολυπολιτισμικές κοινωνίες, είτε έχουν ως χαρακτηριστικό τους τη σύγκρουση, όπως το θέλει ο Samuel Huntington, είτε υποχρεώνονται να βασιστούν στην ανοχή του άλλου, όπως το έχει υποστηρίξει ο Charles Taylor, αποτελούν μιαν ωχρή αντανάκλαση της σπειροειδούς γραφής της λογοτεχνίας, η οποία πάντα ενέτασσε στους κόλπους της τα πιο διαφορετικά πολιτισμικά και φυλετικά μορφώματα; Και μήπως τα εθνικά σύνορα γύρω από τα οποία έχουν διασταυρώσει τα ξίφη τους στοχαστές, όπως ο Richard Rorty, ο Jurgen Habermas και η Martha Nussbaum (ο Rorty διεκδικώντας μια δημοκρατική πατριωτική ταυτότητα, ο Habermas μιλώντας για τον περίφημο «συνταγματικό πατριωτισμό» και η Nussbaum κάνοντας λόγο για τη βίαιη χάραξη των συνόρων), δεν αποτέλεσαν ποτέ πραγματικό εμπόδιο για τη λογοτεχνία, που είναι σε θέση να ξεπεράσει με μια εικόνα, με μια σκηνή ή με μια μεταφορά κάθε σύνορο;
Οι έρευνες των πολιτισμικών και των μετααποικιακών σπουδών, σε συνδυασμό με τη θεωρία του Edward Said για τον οριενταλισμό, έχουν δείξει περίτρανα πως δεν μπορούμε να τρέφουμε πολλές αυταπάτες για την ελευθερία της λογοτεχνίας να υπερβαίνει τα σύνορα. Κι αυτό γιατί η ελευθερία της όταν περνάει τα σύνορα είναι μια ελευθερία υποθηκευμένη στις ιστορικές και ιδεολογικές ανάγκες της εποχής και του τόπου της, εκφράζοντας σχέσεις όχι διαλόγου και ανταλλαγής, αλλά κυριαρχίας.
Τι συνενώνεται και τι διαιρείται;
Μέσα σ' ένα τέτοιο θεωρητικό πλαίσιο, όπου τα πάντα παραμένουν ανοιχτά, χρειάζεται ίσως να βάλουμε προσωρινά στην άκρη τις υψηλές θεωρήσεις, που βασίζονται λίγο-πολύ και σε πάγιες φιλολογικές παραδοχές (στις παραδοχές ενός ισχυρού και μακροχρόνιου κανόνα), και να αναζητήσουμε τους δεσμούς της παγκοσμιοποίησης και της λογοτεχνίας στο επίπεδο της καθημερινής γέννησης και ζύμωσης της τελευταίας, που δεν είναι άλλο από το επίπεδο της τρέχουσας βιβλιοπαραγωγής. Ποια είναι άραγε η αίσθηση την οποία αποκομίζουμε από τα μικρότερα ή από τα μεγαλύτερα μεγέθη αυτής της βιβλιοπαραγωγής; Συνενώνουν φυλές και τόπους σε μια κοινή, έστω οριενταλιστική ματιά (η ανωτερότητα της Δύσης απέναντι στην Ανατολή); Φέρνουν κοντά διαφορετικές κοινότητες και πολιτισμούς, έστω για να επιθέσουν τον έναν στον άλλο και να προβούν σε μιαν ιεραρχική τους τακτοποίηση (η δύναμη της αποικιοκρατικής λογικής ακόμη και μετά το τέλος των αποικών); Αναμιγνύουν ετερογενείς ταυτότητες και ιδιότητες, έστω για να μεταμορφώσουν την κοινωνική υστέρηση σε φυσική ανισομέρεια (ο σεξισμός εναντίον των δικαιωμάτων του φύλου);
Θα έλεγα πως ένα σημαντικό μερίδιο της σύγχρονης βιβλιοπαραγωγής κινείται, όταν αποφασίζει να παγκοσμιοποιηθεί, ακριβώς προς αυτή την κατεύθυνση. Τόποι, φυλές, κοινότητες, πολιτισμοί, ταυτότητες και φύλα καταλήγουν σ' ένα εντυπωσιακό αμάλγαμα, με έναν συμπιληματικό χορό λεπτομερειών και χρωμάτων, όπου οι υβριδικές καταστάσεις μετατρέπονται σε αταλάντευτη σκόπευση και το μίγμα των γλωσσών και των κωδίκων (το κατ' εξοχήν διασυνοριακό φαινόμενο) δίνει επί μονίμου βάσεως τον τόνο. Δυτικοκεντρική και μετααποικιακή ή φυγόκεντρη και αποδομητική (ο οριενταλισμός γίνεται κάποτε αμφίδρομος και μπαίνει από την πίσω πόρτα), η λογοτεχνική αυτή παγκοσμιοποίηση έχει συχνά κάτι πολύ μηχανικό και προγραμματισμένο, μεταφέροντας μέσα από την οικουμενικότητά της μεγάλες δόσεις πλήξης στον αναγνώστη. Πρόκειται για μιαν οικουμενικότητα χωρίς ρίζες και χωρίς κόσμο, που βασίζεται, όπως το διατυπώνει πολύ ωραία ο Slavoj Zizek στο βιβλίο του «Βία. Εξι λοξοί στοχασμοί» (κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό από τις εκδόσεις «Scripta» σε προσεγμένη μετάφραση του Νεκτάριου Καλαϊτζή), σε έναν «ουδέτερο οικονομικοσυμβολικό μηχανισμό ο οποίος λειτουργεί εξίσου καλά με τις ασιατικές αξίες όσο και με τις άλλες».
Το μεγάλο άλμα
Είναι ευτύχημα που η λογοτεχνία δεν παγκοσμιοποιείται πάντα κατ' αυτόν τον τρόπο, που εγκαταλείπει σε κάποιες περιπτώσεις την εγκυκλοπαιδική συμπαράθεση πολιτισμικών οντοτήτων για να προχωρήσει στην οικουμενική ανάδειξη του μερικού και του τοπικού. «Η αυθεντική στιγμή ανακάλυψης, το μεγάλο άλμα», γράφει ο Zizek στο ίδιο βιβλίο, «συντελείται όταν μια καθαυτό οικουμενική διάσταση εκδηλώνεται μέσα από ένα επιμέρους πλαίσιο, όταν καθίσταται "δι' εαυτήν" και βιώνεται άμεσα ως οικουμενική. Αυτή η οικουμενικότητα δι' εαυτήν δεν είναι απλώς κάτι έξω από το επιμέρους πλαίσιο ούτε αίρεται απλώς υπεράνω αυτού: είναι εγγεγραμμένη σε αυτό. Το διαταράσσει και το επηρεάζει εκ των ένδον, με αποτέλεσμα η ταυτότητα του επιμέρους να διαχωρίζεται σε μια επιμέρους και σε μια οικουμενική διάσταση». Ο Zizek δεν μιλάει για λογοτεχνία, αλλά υποστηρίζει μια γραμμή την οποία στη λογοτεχνία έχουν χαράξει (θα μείνω σε δύο μόνο παραδείγματα) ο Ούγκο Κλάους και η Ελφρίντε Γέλινεκ: κορυφαίες κεντροευρωπαϊκές μορφές, που ανήγαγαν το συνοικιακό κακό σε παγκόσμιο τρόμο, επηρεάζοντας έντονα ένα κομμάτι της τρέχουσας βιβλιοπαραγωγής. Τα επόμενα χρόνια θα έχουμε ασφαλώς περισσότερες ενδείξεις για το πού θα γείρει εντέλει η ζυγαριά. Θα συνεχίσουμε να κοιτάζουμε ουδέτερες βιτρίνες πολιτισμικών αγαθών ή θα πάμε σε μια λογοτεχνία ικανή να μας συγκλονίσει με την οικουμενική της τοπικότητα; *
Παράδοση και κοσμοπολιτισμός στη γενιά του '30
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '30, στην Ελλάδα οι άνθρωποι δεν μιλούσαν, βέβαια, για παγκοσμιοποίηση και τοπικότητα, αλλά για κοσμοπολιτισμό και παράδοση. Για τη συγγραφική γενιά που έκανε τότε την εμφάνισή της στο προσκήνιο, διεθνής σκηνή δεν σήμαινε κράμα εθνοτήτων και ταυτοτήτων, αλλά τη δυνατότητα μιας περιφερειακής και αναιμικής ακόμη λογοτεχνίας να συνομιλήσει με τα τεκταινόμενα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας. Κι αν οι ποιητές κέρδισαν από την πρώτη στιγμή το διεθνές στοίχημα, με την οργανική τους ένταξη στις αναζητήσεις του αγγλοσαξονικού μοντερνισμού (Σεφέρης) και του γαλλικού υπερρεαλισμού (Ελύτης, Εγγονόπουλος, Εμπειρίκος), στην πεζογραφία, μέσω της οποίας εκδηλώνεται πρωτίστως επί των ημερών μας η παγκοσμιοποίηση, οι ταχύτητες έμειναν ώς το τέλος χαμηλές και υποτονικές.
Οι περισσότεροι μεσοπολεμικοί πεζογράφοι μάλλον δεν συναισθάνθηκαν την κρισιμότητα της αναμέτρησης την οποία επιχείρησαν οι ποιητές με το ευρύτερο μοντερνιστικό κίνημα. Απασχολημένοι με τη φροντίδα να δημιουργήσουν αστικό μυθιστόρημα σ' έναν τόπο χωρίς παρελθόν μυθιστορηματικής παραγωγής, προσήλθαν στο παιχνίδι με μια σειρά από ιδεολογικές (βιταλιστικές, εθνικές και φυλετικές) θέσεις, που έδωσαν στον λόγο τους ένα φανερά διδακτικό και ιδεολογικό περιεχόμενο και φόρτωσαν στους ίδιους τον ρόλο του κοινωνικοπολιτικού παιδαγωγού. Ετσι, όμως, η πεζογραφία οδηγήθηκε στα στενά, αντιτάσσοντας στον κοσμοπολιτισμό και στη διάθεση της ποίησης για εξωτερική επικοινωνία μιαν ατμόσφαιρα αυτοπεριχαράκωσης και εσωστρέφειας: ατμόσφαιρα η οποία άλλαξε μόνο στη μεταπολεμική περίοδο, με τους συγγραφείς των δεκαετιών του '50 και του '60, που κατάφεραν να εγκλιματίσουν την τέχνη τους στα διεθνή ζητούμενα και να σχηματίσουν τις βάσεις για τη σύγχρονη πορεία της - πορεία αν μη τι άλλο απαλλαγμένη από το άχθος του κοσμοδιορθωτισμού.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου