* on-line.gr *

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Editorial: Το περιοδικό μας ξεκίνησε από τον Πάνο Σ. Αϊβαλή, δημοσιογράφο πριν είκοσι δυο χρόνια [1996] με μοναδικό σκοπό την παρουσίαση όλων των τάσεων της Λογοτεχνίας -ελληνικής και ξένης- με κύρια έμφαση στην ελληνική λογοτεχνία και ποίηση. [ http://genesis.ee.auth.gr/dimakis/Yfos/Yfos.html ]
Η Φωτό Μου
Επιμέλεια Σελίδας: Πάνος Αϊβαλής - kepeme@gmail.com...............................................................................
δ/νση αλληλογραφίας: Μεσολογγίου 12 Ανατολή Νέα Μάκρη 190 05, τηλ. 22940 99125 - 6944 537571
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
«O άνθρωπος πρέπει κάθε μέρα ν᾽ακούει ένα γλυκό τραγούδι, να διαβάζει ένα ωραίο ποίημα, να βλέπει μια ωραία εικόνα και, αν είναι δυνατόν, να διατυπώνει μερικές ιδέες. Αλλιώτικα χάνει το αίσθημα του καλού και την τάση προς αυτό…». Γκαίτε
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Powered By Blogger

Παρασκευή 8 Φεβρουαρίου 2019

Ας ξαναχτίσουμε τους ανεμόμυλους, του Φιλήμονα Πατσάκη

Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Εξάρχεια το βιβλίο του Φιλήμονα Πατσάκη "Ας ξαναχτίσουμε τους ανεμόμυλους".


Από το οπισθόφυλλο

Η τέχνη δεν μπορεί να βολεύεται στην οκνηρή αιωνιότητα των ειδώλων, σε κατασκευασμένες σταθερές, αλλά πρέπει να ξεβολεύει, να συμβάλει σε μια καθολική αλλαγή. 
Ποια θέση έχει η λογοτεχνία σε έναν κόσμο που υπολογίζει μόνο τους κώδικες της αποτελεσματικότητας; Κι όμως, η λογοτεχνία μπορεί να ανιχνεύει τα κενά και να τα αφουγκράζεται, καθώς αυτά οικοδομούν ένα έξω. Μπορεί να αναπολεί το μη χρήσιμο ως κινητήριο, να εγκαθιδρύει το αυτεξούσιο και να φαντάζεται το νέο. Αυτό που θα προσπαθήσουμε να διηγηθούμε είναι οι ατελείωτες δυνατότητες του Είναι. 
Αυτές οι δυνατότητες είναι που παράγουν τις πολλαπλότητες και αντιμάχονται τις επιτηδευμένες τελεολογίες και σαφήνειες που μετέτρεψαν τον κόσμο σε αυτό το ζοφερό τοπίο. Αυτές οι πολλαπλότητες είναι που γεννούν ασυνέχειες και τονίζουν τις σχέσεις του κοινωνικού με την ελευθερία.
Το λογοτεχνικό έργο δεν είναι ένα αντικείμενο που υφίσταται καθαυτό και που προσφέρει σε κάθε εποχή την ίδια πάντοτε εικόνα στον αναγνώστη του. Δεν είναι ένα μνημείο το οποίο μονολογώντας αποκαλύπτει την αχρονική ουσία του. 
Βασίζεται πολύ περισσότερο, όπως μια παρτιτούρα, στους πάντοτε νέους ήχους μιας ανάγνωσης, η οποία απελευθερώνει το κείμενο από το υλικό βάρος των λέξεων. 
Καθιστά την ύπαρξή του διαρκώς επίκαιρη, καθώς προσδοκά την ανάγνωση των υπαρξιακών αμφιβολιών.

Έγραψαν για το βιβλίο

Αποστόλης Στασινόπουλος
Στη γραμμή του ορίζοντα
Πόσο συχνά ένα έργο ερμηνευτικής καταφέρνει να ανασυνθέσει τον πυρήνα των κειμένων με τα οποία αναμετράται, καθιστώντας τον αναγνώστη συν-γραφέα των κειμένων, συν-ένοχο και συν-δημιουργό ετερόδοξων όψεων των κειμένων, απωθημένων από την κυρίαρχη αφήγηση;
Ο Φιλήμονας Πατσάκης επιχειρεί στο νέο του βιβλίο με τίτλο «Ας ξαναχτίσουμε τους ανεμόμυλους» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Εξάρχεια», να ανιχνεύσει τις στιγμές που η ελευθερία και η ανθρώπινη αυτεξουσιότητα έγιναν συγκροτητικά στοιχεία του λόγου, διατρέχοντας την ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, σε μια αναστοχαστική ιχνηλάτηση με οδοδείκτες τον Δον Κιχώτη, τον Αμλετ, τον Φάουστ καθώς και τους Ρεμπό και Ντοστογιέφσκι. Ποιος μπορεί άραγε να βγει μέσα από μια τέτοια περιπλάνηση αλώβητος;

Φιλήμονας Πατσάκης Ας ξαναχτίσουμε τους ανεμόμυλους Λογοτεχνία και αυτεξούσιο. Δον Κιχώτης, Αμλετ, Φάουστ, Ρεμπώ, Ντοστογιέφσκι, Εκδόσεις Εξάρχεια, Αθήνα 2016, σελ. 280. | 
Ο Φ. Πατσάκης γίνεται ανα-μεταδότης των έργων και ανα-ποιητής του νοήματος των κειμένων. Η ανάγνωση συνεπώς παρουσιάζεται ως ένας sine que non όρος της γραφής μεταμορφώνοντας το έργο σε ζώσα πραγματικότητα αεί γραφόμενη.
«Θα σταθώ στην εκκωφαντική σιωπή των έργων, σε αυτά που δεν υπονοούνται», μας ομολογούν οι πρώτες σελίδες του βιβλίου εξοστρακίζοντας από κοντά μας διά παντός κάθε εγγύηση απέναντι στον τρικυμιώδη περίπλου που ακολουθεί. «Ετσι το ταξίδι τους στους αιώνες ήταν ένα δημιουργικό ταξίδι που συχνά τα ξανάγραφε, τα αναδημιουργούσε», μας αναφέρει προσκαλώντας μας σε μια αποστολή που δεν βολεύεται στον Δυτικό Κανόνα του Μπλουμ και τις έξωθεν κανοναρχήσεις.
Το «τι ξέρω» του Μοντένιου και το «ερεύνα» του Ραμπελέ αποκαλύπτουν μια αναστοχαστική ορμή ως αναγγέλλοντα ύμνο της νεωτερικότητας, το εγκαινιαστικό τραύμα της οποίας, όπως έξοχα αναφέρει στο εξαιρετικό επίμετρο του βιβλίου ο Σ. Ροζάνης, αποτελεί ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες. Ενας ήρωας που ξεπερνάει τον δημιουργό του και τον παρασέρνει σε ταξίδια που καθιδρύει η φαντασία. Η περιοδολόγηση της εποχής που μας προσφέρει ο συγγραφέας είναι διαφωτιστική για τη σύνθεση του Δον Κιχώτη.
Ο Μακιαβέλι, ο Χομπς, ο Ντεκάρτ είναι κάποιοι που δημιουργούν την ίδια εποχή. Τότε που συγκροτείται η ατομικότητα και επινοείται η σχέση της με τον κόσμο. Η κριτική του είναι απερίσταλτη. Αυτός ο αέναος περιπλανητής με τη λαλίστατη σιωπή, πυρήνας της αμφισημίας και της αβεβαιότητας διερωτάται, θα ’ταν άραγε καλύτερα αν είχε ζήσει διαφορετικά;
Η τρέλα του συμπλέκεται με εκείνη του Αμλετ. Αλλωστε η γέννησή τους είναι συνταρακτικά εγγύς. «Ο Αμλετ είμαστε εμείς», έγραφε το 1817 ο Ουίλιαμ Χάζλιτ ανοίγοντας τον τραγικό ήρωα στην τραγωδία των μελλούμενων καιρών. Γιατί άραγε ο Αμλετ και γιατί εμείς;
«Ο κόσμος διασαλεύτηκε. Κατάρα που έπρεπε να γεννηθώ για να τον στερεώσω τώρα εγώ», αναφωνεί ο Αμλετ και οι αγωνίες του αντηχούν σε εμάς. Κι αυτός όπως ο Πύρρος θα στέκει αναποφάσιστος ανάμεσα στη θέληση να δράσει και στη δράση. Ολα τα ερωτήματά του εκκινούν από το καθοριστικότερο, μιας αξιοβίωτης ζωής. «Τ’ άλλα είναι σιωπή», μας ψελλίζει για τελευταία φορά. Εκείνα που δεν είναι θα μας στοιχειώνουν για πάντα.
Η τραγικότητα της ύπαρξης κορυφώνεται στον Γκέτε. Εγκολπώνεται την αρχή της αμφιβολίας του Καρτέσιου, αλλά πάει πιο πέρα. Αποστρέφεται το όραμα μιας απόλυτης επιστήμης συναισθανόμενος το μάταιο μιας καθολικής γνώσης.
Στον Φάουστ συνωθούνται ετερογενείς προσεγγίσεις, Διαφωτισμός, Κλασικισμός, Ρομαντισμός. Ο Γκέτε, αν και κλασικιστής, ενδύει τον Φάουστ με τον μανδύα του ρομαντισμού και το δαιμονιακό στοιχείο του Φίχτε. Ο ρομαντικός μηδενισμός του εκρήγνυται στην ενορχήστρωση της αυτοκτονίας. Ο Φάουστ θέλει να γίνει θεός αλλιώς τίποτα!
Στη μεθόριο του Γκέτε και του Καμί συναντάμε τη λογική αυτοκτονία του Κιρίλοφ, το «όλα επιτρέπονται» του Ιβάν, τον ριζοσπαστικό πεσιμισμό του Σταυρόγκιν, τον μοναχικό αφανισμό του Ρασκόλνικοφ, την κραυγή του Μουνκ στο στόμα του ήρωα του Υπογείου. Ο Ντοστογιέφσκι σκηνοθέτησε τραγωδίες που εξεγείρονται στον μονολογισμό, αποκάλυψε την άβυσσο που χαίνει κάτω από τις λέξεις και τα πράγματα. «Ο διάβολος του ψιθύριζε τα πιο απόκρυφα μυστικά του στο αυτί», θα πει αργότερα ο Φρόιντ.
Και ιδού ο καιρός των δολοφόνων που προοικονόμησε τον 20ό αιώνα. Η ζωή του Ρεμπό είχε την ένταση ενός στροβίλου και το τέλος μιας μοίρας σακατεμένης. Η αυτοαναίρεσή του δεν συνάντησε όρια. Το «η πραγματική ζωή είναι απούσα» τροχίζει μέχρι σήμερα τα μαχαίρια του αυτεξούσιου μαζί με τον πλάνητα του Μποντλέρ και τη σύνθλιψη του ατόμου στα μητροπολιτικά κέντρα.
Τι μας κομίζει τελικά η περιπλάνηση στους τόπους όπου μας ξεναγεί ο Φ. Πατσάκης; Οι απαντήσεις επερωτούν. Μπορούν η γραφή και η ανάγνωση σήμερα να αρθρωθούν ως δυνατότητες της ελευθερίας καθιστώντας τα επιβεβλημένα όρια προσπελάσιμα; Η επιστημονικοποίηση της λογοτεχνίας και η κατηγοριοποίηση της χρησιμότητάς της μας κρατούν μακριά από την αναζήτηση.
Κι όμως, η λογοτεχνία σήμερα δύναται να ανακινήσει μαρτυρίες εξορισμένες μέχρι τώρα στη σιωπή και να φωτίσει δυνατότητες που κινητοποιούν την ανθρώπινη δημιουργικότητα και εισδύουν στην Ιστορία. Ας ξαναχτίσουμε τους ανεμόμυλους λοιπόν, με τη βαθιά επίγνωση των λόγων του Αντρές Νέουμαν πως οι ανεμόμυλοι είναι πάντα μακριά.

Τίνα Μανδηλαρά
Ο Φιλήμονας Πατσάκης σε μία διαφορετική ανάλυση των ηρώων της κλασικής λογοτεχνίας 

Υπάρχουν κάποιοι που μπαίνουν στα κλουβιά με τα άγρια θηρία και βγαίνουν ζωντανοί, που κάνουν παρέα με τον Άμλετ, τον Σταυρόγκιν και τον Δον Κιχώτη, ακούνε τις βαριές ανάσες τους, νιώθουν πάνω τους τα νύχια της έντασης, τους κοιτάνε κατάματα και καταλαβαίνουν. Τι ακριβώς; Ότι όλοι αυτοί οι ήρωες που επινόησαν οι συγγραφείς, απόλυτα πραγματικοί, αν και φτιαγμένοι από φανταστικά υλικά, δεν χρειάζονται τις επιστημονικές διεργασίες ή τις διαπιστεύσεις της επάρκειας για να ενσαρκωθούν. Έρχονται επαναστατικά να επιβεβαιώσουν ότι η φιλοσοφική ενατένιση δεν αρκεί για να τους εξηγήσει, ούτε καν οι λέξεις που θα σπεύσουν κάπως άγαρμπα και εντελώς ακανόνιστα να καλύψουν την άβυσσο των ατελείωτων νοημάτων που εκείνοι μας κληροδότησαν. Πηγαίνοντας ακόμα πιο πέρα αυτήν τη σκέψη, ο συγγραφέας Φιλήμονας Πατσάκης ακούει με προσοχή τα θλιβερά τραγούδια, αλλά και τις παροτρύνσεις –μπαίνοντας τελικά μέσα στο κλουβί– των τροβαδούρων του Μεσαίωνα, καθώς αυτά αντηχούν ηχηρά στους στίχους του Φάουστ, κατεβαίνει στα υπόγεια του Ντοστογιέφσκι και τον βλέπει να συνομιλεί με τους μύστες της Ορθοδοξίας ή στροβιλίζεται πνευματικά, ακολουθώντας τα χνάρια του Δον Κιχώτη και του Μπωντλέρ. Δεν τρομάζει από τον σαιξπηρικό Ριχάρδο και δεν ζαλίζεται από το «Μεθυσμένο Καράβι» του Ρεμπώ. Γιατί, όμως, όλα αυτά και γιατί με αυτούς; Γιατί τους εκλαμβάνει ως τους ήρωες που βοήθησαν να ακουστεί στεντόρεια όχι μόνο η ελεύθερη φωνή της βούλησης αλλά και η ανάγκη της δημιουργίας. Ο συγγραφέας μιλάει μεν για αυτεξούσιο, αλλά αφήνεται να παρασυρθεί από τα μυστήρια της σιωπής – διεκδικεί την αυτάρκεια στην έκφραση, αλλά δεν μένει μόνο εκεί. Αν κάτι είναι τόσο ουσιαστικό σε αυτήν τη μελέτη σε σχέση με τις υπόλοιπες, είναι ότι αυτή αγωνιά - γιατί αυτή είναι η ακριβής λέξη αναφορικά με τη δυνατότητα που έχουν η λογοτεχνία και η ποίηση περισσότερο από οτιδήποτε άλλο να μας βοηθήσουν να ξαναορίσουμε τον κόσμο σε μια εποχή απώλειας του νοήματος. Χρησιμοποιώντας, δηλαδή, κατεξοχήν απαισιόδοξους ήρωες, ο Φιλήμονας Πατσάκης καταθέτει το πιο ανθρώπινο και αισιόδοξο ανάγνωσμα σε καιρούς χαλεπούς, το Ας ξαναχτίσουμε τους ανεμόμυλους - Λογοτεχνία και αυτεξούσιο / Δον Κιχώτης, Άμλετ, Φάουστ, Ρεμπώ, Ντοστογιέσφκι, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εξάρχεια και εκπληρώνει αυτό που ευαγγελίζεται με την αγαπησιάρικη ανοιχτή προτροπή προς τους αναγνώστες να ακολουθήσουν τους «ανεπίσημους νομοθέτες του κόσμου» που είναι οι ποιητές –η φράση είναι από τον Σέλεϊ– και να ξαναδούν τους λογοτέχνες και τα μεγάλα έργα από την αρχή. Από εκεί, δηλαδή, όπου «η γραφή στέκεται αποσβολωμένη μπροστά στα αδιέξοδα της ύπαρξης και πραγματώνει μια σχέση με τους αναγνώστες, μια σχέση με την άβυσσο». Μόνο έτσι θα δουν τι σημαίνει ένα μεγάλο έργο που διαμορφώνει έναν χώρο «βίαιης αμφισβήτησης, αυτής δηλαδή που προκαλείται τόσο στη γραφή όσο και στην κατανόηση. Ο λόγος δεν υλοποιεί την αλήθεια, η σαγήνη του βρίσκεται στη συγκέντρωση και στην αναμόχλευση των ερωτημάτων» και όχι των βέβαιων απαντήσεων. 
Γι' αυτό και από την εισαγωγή ακόμα ο Πατσάκης διαχωρίζει τη θέση του από άλλες επιστημολογικές προσεγγίσεις, από τους ιδεολογικούς κανόνες της ανάγνωσης, σαν αυτούς που ενδεχομένως θέτουν με αυστηρά κριτήρια μελετητές όπως ο Χάρολντ Μπλουμ, ή από τις μεθοδολογικές ή θετικιστικές κατηγοριοποιήσεις που το μόνο που κάνουν είναι να δημιουργούν μια νέα δυστοπία. Αντιθέτως, προτιμά τα ανοιχτά ενδεχόμενα που προτάσσει η ποιητική μεταφορά ή τη δύναμη του μηδενός που ενσταλάζει στο μαύρο της ύπαρξης η δημιουργική αμφιβολία. Σάρκα, αίμα και συνειδησιακές ροές λειτουργούν ακατάπαυστα με μοναδικό σκοπό το άνοιγμα νέων δρόμων κόντρα στην πειθαρχία της αποτελεσματικότητας και του χρήσιμου. Αρκεί να αναθεωρηθούν οι όροι και οι συνθήκες όχι προς την κατεύθυνση της εξέλιξης, αλλά της ανατροπής, όπως αυτή που επέφερε ο «κομήτης Ρεμπώ», ο ερωτευμένος Βέρθερος ή ο τραγικός Άμλετ, ο οποίος θρυμματίζει το πραγματικό σε χιλιάδες κομμάτια. Από τις ρωγμές του ανακύπτουν οι μετέωρες αποφάσεις, τα δημιουργικά διλήμματα, η επαναξιολόγηση των αξιών, αφού «καμία αρετή δεν είναι ικανή να μπολιάσει τη γέρικη γενιά μας». Καθώς η φωνή του Μάρκελλου ακούγεται παντού και όχι μόνο στη σάπια Δανιμαρκία, φαίνεται πια πως για τον Άμλετ «ο κόσμος όλος είναι ένα κάτεργο. Η γη δεν είναι πια γι' αυτόν παρά ένα άγονο ακρωτήρι, ο ουρανός μια βρομερή και μολυσμένη μάζα από ατμούς και ανθρώπους, μια πεμπτουσία σκόνης. Ο Άμλετ νιώθει κυριολεκτικά εγκάθειρκτος μέσα σε αυτό τον κόσμο και την απάνθρωπη ανθρωπότητα που κάνουν τον βίο αβίωτο και ανύπαρκτη την ύπαρξη». 
Ωστόσο, ένας τέτοιος σαιξπηρικός ήρωας δεν ματαιοπονεί, αλλά εξακολουθεί να ελπίζει, καθώς το πένθος του ορθώνεται και ρίχνει τα τείχη της παντοδύναμης σιγουριάς: της εξουσίας, της οριοθετημένης σκέψης, ακόμα και του χωροχρόνου. Τα πάντα πραγματώνονται πλέον σε παρόντα χρόνο και γίνονται ορατά σαν αποκάλυψη, κάτι που μόνο ο Σαίξπηρ κατάφερε με τόσο τολμηρή ικανότητα να δει. Στα χνάρια του βαδίζει ο Βέρθερος του Γκαίτε, τον οποίο διαβάζει με μανία ο Ντοστογιέφσκι, τονίζοντας τη σπουδαιότητα των φτωχών και των κατατρεγμένων και αποκαλύπτοντας ένα δράμα που ερμηνεύει τον κόσμο σήμερα, όχι ως κάτι νοσταλγικό ούτε ως κάτι που αναμένεται να συμβεί στο μέλλον. Σε αυτήν τη γραμμή των συγχρονικών εκτιμήσεων που αναδεικνύουν το τώρα μαζί με το αύριο εντάσσεται και η προσέγγιση του Ρεμπώ για την ύπαρξη, την οποία ο ίδιος βλέπει ως μια παράλογη επανάληψη. Με τον Ρεμπώ, και λίγο αργότερα με τον Νίτσε, η ανθρωπότητα εναντιώνεται στην έννοια της προόδου και στην ντετερμινιστική θεώρηση της Ιστορίας. Όλα γίνονται στο τώρα, γι' αυτό οι ανάσες μετράνε περισσότερο από τις ιαχές της νίκης, με την αγωνία να σφραγίζει την ανθρώπινη ύπαρξη περισσότερο από την ενοχή. Αφού, λοιπόν, ο συγγραφέας μάς εξηγήσει ακριβώς τι αλλαγές επέφεραν στην ανθρώπινη ηθική στάση οι επαναστάσεις και τα μεγάλα γεγονότα που επηρέασαν τους διάφορους ποιητές και συγγραφείς, περνάει στη σημασία του έργου τους σήμερα, όπως, μεταξύ άλλων, στην ποίηση του ανεμοστρόβιλου που λέγεται Ρεμπώ, αφού ίσως ποτέ κανείς άλλος δεν κατάφερε να είναι ταυτόχρονα τόσο μοντέρνος και τόσο κλασικός Εκεί στήριξαν οι σημερινοί τις ελπίδες τους, σε αυτή την εποχή των ιδανικών αυτουργών και των δολοφόνων, όπως την αποκάλεσε ο Χένρι Μίλερ μιλώντας για τον Ρεμπώ και όπως τη δόξασαν η Πάτι Σμιθ, οι μετέπειτα ποιητές και οι ανέστιοι καλλιτέχνες. Ο συγγραφέας φροντίζει στο βιβλίο του –με ένα κατατοπιστικό επίμετρο από τον Στέφανο Ροζάνη– να καταστήσει τους λογοτεχνικούς ήρωες ιδανικούς συνομιλητές για όλους εμάς, να τους μεταθέσει στο παρόν, να τους βάλει στα χέρια φωτιά και να τους αφήσει ελεύθερους στις σελίδες – τι άλλο καλύτερο να ζητήσει κανείς από έναν συγγραφέα και αναγνώστη; 

Δεν υπάρχουν σχόλια: