Η ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ, ΓΛΩΣΣΑ ΔΙΑΦΥΓΗΣ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ;

Του Πάτροκλου Λεβεντόπουλου*

           Η ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ, ΓΛΩΣΣΑ  ΔΙΑΦΥΓΗΣ  Η  ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ  ΕΥΘΥΝΗΣ;   
                                                          
                 

Η απόπειρα να ασχοληθεί κανείς με τέτοια ερωτήματα ενέχει εξ αρχής tον κίνδυνο να καταλήξει με περισσότερα ερωτήματα στον επίλογο της διερεύνησής του και να κληθεί να  επανεξετάσει το τι είναι αυταπόδεικτο  και τι  αποτελεί αυθαίρετο αξίωμα της προσωπικής του εκτίμησης. Κατ αρχήν  « η κρίση της γλώσσας στην ποίηση και η κρίση της ποίησης στην γλώσσα» αποτελεί μια γενική επισήμανση για την συμπεριφορά της γλώσσας και της ποίησης κι όπου το ένα φαινόμενο δεν αποκλείει το άλλο, αλλά είναι εξ ίσου προφανές ότι δεν αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία. 
Η κρίση της γλώσσας στην ποίηση είναι αναπόφευκτη αφού η ποίηση επιλέγει από το γλωσσικό ιδίωμα και διαμορφώνει τα δικά της αισθητικά κριτήρια. Στην ποίηση, σαν φορέας αισθητικής  στάσης και κριτικού στοχασμού, η γλώσσα απεκδύεται από πολλά συμβατικά της στοιχεία και λειτουργικούς της κανόνες που  θυσιάζονται στο όνομα ενός απόλυτα υποκειμενικού λόγου, συχνά αλληγορικού και μορφολογικά αμφίσημου και  εξεζητημένου  που φιλοδοξεί να ενεργοποιήσει  το μεθυστικό ελιξίριο  μιας αυθεντικής  δημιουργικής γραφής. Απαραίτητη  προϋπόθεση για την επίτευξη ενός τέτοιου υψηλού στόχου είναι η επίτευξη μιας πολυδιάστατης εκφοράς  του λόγου που ενώ διατηρεί  αναγνωρίσιμη  την συμβατική  του δομή, ταυτόχρονα την υπερβαίνει και οδηγεί σε απρόβλεπτα σημασιολογικά πεδία.  Η κρίση της γλώσσας στην ποίηση δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από τα φιλολογικά γούστα της εποχής και τα αισθητικά ή καταναλωτικά ιδεώδη που υποβάλλουν την γλώσσα σε αλλεπάλληλα Josephash test αντοχής και πειρασμούς δελεαστικής ευκολίας αλλά και καταιονισμούς  κακόγουστης φαντασμαγορίας  με ανεπιφύλακτους πλέον σήμερα εμπορικούς προσανατολισμούς. 
Και ναι μεν όλοι γενικά δέχονται ότι  η κρίση στην ποίηση σοβεί, κανείς  όμως  δεν μπορεί εύκολα  να αγνοήσει ένα αντίθετο ρεύμα, ότι ολοένα  και περισσότεροι άνθρωποι στις ημέρες μας καταφεύγουν στην παραμυθία του ποιητικού λόγου για να καταθέσουν το υπαρξιακό η αισθητικό τους σχόλιο σαν αντίδραση στα συνεχώς συσσωρευόμενα αδιέξοδα της εποχής μας. Η ποίηση στο 21^ο αιώνα αν και διακριτικά παραγκωνισμένη από τα φώτα της δημοσιότητας, πέραν του ότι έχει καταφέρει να διατηρήσει την αίγλη της  στους στενούς κύκλους των εκλεκτών και επαϊόντων, παράλληλα  φαίνεται ότι ασκεί και μια διαχρονική γοητεία σε αδιευκρίνιστο αριθμό προσήλυτων που όψιμα αναγνωρίζουνε σ αυτήν το υποκειμενικό αντίδοτο μιας ολοένα αυξανόμενης δυσφορίας από την περιρρέουσα  κοινωνική  ατμόσφαιρα όπου αξιολογούνται ισότιμα εμπορεύματα και άνθρωποι .
Εν τούτοις, μια τέτοια διαπίστωση εξοβελίζεται  εκ προοιμίου σαν άκαιρη και αναχρονιστική. Μια ειδική παράπλευρη απώλεια της υποτιθέμενης ποιητικής κρίσης είναι και η δημιουργία  συνδρόμων  πρόωρης αυτοσυντήρησης και αυτολογοκρισίας σε πολλά υποσχόμενους ποιητές που αποστειρώνουν τον προβληματισμό τους από οιοδήποτε κοινωνική αναφορά  η σχόλιο για μείζονα ιστορικά δρώμενα, ενδεχομένως προς αποφυγή εντυπώσεων ότι ασκούν στρατευμένη ποίηση. Αντίθετα η ατέρμονη ομφαλοσκόπηση αξιολογείται καθ όλα έγκριτη και θεμιτή και προδιαγράφει μια a priori  αποδοχή. 
Η ποίηση σαν το απόλυτο εκφραστικό μέσο, στην ιδανική της εκδοχή μπορεί να καταγράψει με γλαφυρότητα το συλλογικό ασυνείδητο μέσω της ατομικής  κατάθεσης και του προσωπικού  βιώματος του ποιητή. Αν και δεν διεκδικεί  την πολιτική εξουσία παρά σαν ιδεαλιστική φαντασίωση πλατωνικής ονειροπόλησης, μπορεί να αποτελέσει έστω και με τον παρακινδυνευμένο υποκειμενισμό της έναν αυθεντικό ανθρώπινο αντίλογο απέναντι στο  αντίπαλο δέος του κυνισμού και τη ακαλαισθησίας  μιας καταναλωτικής κοινωνίας, όπου η κρίση στην ποίηση μπορεί γενικότερα να εκληφθεί σαν κρίση του γενικότερου τρόπου ζωής και αξιών. Μιας  εποχής της οποίας το μόνο μέλημα  της εξουσίας είναι η μεγιστοποίηση της απόδοσης του οικονομικού δείκτη του σύγχρονου χρηματοπιστωτικού  μονοθεϊσμού. Η κρίση της ποίησης στην γλώσσα ενδεχομένως υποδηλώνει την ανεπάρκεια της γλώσσας να ανταποκριθεί  στις αυξημένες εκφραστικές ανάγκες μιας συγκινησιακά φορτισμένης σύγκρουσης λόγω διαλεκτικής ολιγωρίας, συναισθηματικού ευνουχισμού η κοινωνικού μαρασμού, μακρόχρονες συνέπειες μιας συστηματικής υποβάθμισης της γλώσσας. 
 Μια κρίση γενικά προϋποθέτει  σύγκρουση παλαιότερων και νεώτερων ανταγωνιστικών δυνάμεων που σφετερίζονται  ζώνες επιρροής ως την τελική τους επικράτηση. Η περιθωριοποίηση της ποίησης τις τελευταίες δεκαετίες ταυτόχρονα την προστάτεψε από απροσχημάτιστους συμβιβασμούς και παρεμβάσεις πολιτιστικής υποβάθμισης αφού δεν κρίθηκε ως ο κατάλληλος δίαυλος εκτόνωσης μαζικής  έκφρασης από τα ΜΜΕ κι αν κάποτε είπε ο ποιητής να γευόμαστε την εποχή μας με τα φλούδια και τα κουκούτσια της, σύντομα διαπιστώσαμε ότι θα πρέπει να συμβιβαστούμε και να ζούμε και με τα απορρίμματά της. 
Μπορούμε να μιλάμε για κρίση της ποίησης στη γλώσσα η της γλώσσας στην ποίηση όπως μπορούμε να αναφερόμαστε στην κρίση της πραγματικότητας, εννοώντας μια μερική πραγματικότητα όπου ο άνθρωπος ως μέρος της εξυψώνεται η καταπίπτει ως υποκείμενο και επηρεάζει την ασυνείδητη πραγματικότητα που μεταβάλλεται σε αντικείμενο αυτού του υποκειμένου. Η ποίηση παραδοσιακά μπορεί να άπτεται του αισθητού και ταυτόχρονα  να διαλογίζεται με μια υπεραισθητή πραγματικότητα.  Από την φύση της μπορεί να βρίσκεται σε συνεχή κρίση και να αντιπαλεύει κάθε εγκάθετη  πραγματικότητα στην γλώσσα η αλλιώς όπως ο Puskin η ο Marlowe να ξιφουλκεί εναντίον της και να την αμφισβητεί μέχρι θανάτου.  Σε κάθε πρωτογενή  κρίση είτε στην ποίηση είτε στην γλώσσα δεν διακυβεύεται οριστικά ούτε το μέλλον της ποίησης ούτε η επιβίωση μιας γλώσσας, αλλά κυρίως η πνευματική ευδαιμονία μιας κοινωνίας και ο αυτοκαθορισμός της  σαν υπαρξιακό αίτημα στην παράδοση και το πολιτιστικό γίγνεσθαι μιας εποχής και στην ιστορία του πολιτισμού. Η γλώσσα σαν αδιάψευστος μάρτυς  αισθητικής στάσης και αντίληψης του κόσμου, μπορεί να αρθρώσει ένα ώριμο κοινωνικό αίτημα ή μια απωθημένη εθνική εμμονή με την γλαφυρότητα που αρμόζει σε μεγάλα ποιητικά έργα. Στα μεγάλα έπη αποθησαυρίστηκε και  διεσώθη ο λεξικός πλούτος μιας γλώσσας και καταγράφτηκε  στο γλωσσικό ασυνείδητο των λαών που έτσι διαφύλαξαν μια γλωσσική παράδοση αιώνων, ενώ τα κείμενα συνέχισαν να είναι γενικά κατανοητά  σε ένα αξιόλογα ευρύ κοινό. 
Η γλώσσα με τακτούς εφηβικούς κύκλους κυοφορεί την ποίηση στο παρθενικό βλέμμα της αναψηλάφησης του κόσμου από την εκάστοτε νέα γενιά, σε μια κρίση ζωτικότητας και  αμφισβήτησης των πάντων που αν και συνήθως εξαντλείται στα χρονικά της όρια, μπορεί με την επιφοίτηση του ταλέντου μιας ιδιοφυίας  να κάνει την υπέρβαση και να αναβαθμίσει ριζικά μια συγκεκριμένη γλώσσα εμπλουτίζοντας το λεξιλόγιό της και διευρύνοντας σημαντικά  το νοηματικό και σημειολογικό της πεδίο. Ας μην λησμονάμε ότι ο William Shakespeare διαμόρφωσε και ανάπλασε την Αγγλική γλώσσα στην ιδανική εκδοχή των σημερινών της δυνατοτήτων. Η γλώσσα στην ποίηση κάποτε ασφυκτιά όταν ο ποιητής υιοθετεί ένα ρεαλιστικό  ύφος αιτιοκρατικής λογικοφάνειας χωρίς ταυτόχρονα να υπονομεύει συνειδητά  αυτήν του την επιλογή ή  χωρίς να τη στηρίζει με  άλλο ριψοκίνδυνο επιχείρημα πριν  καταφύγει στο μέγα άλλοθι της αλαζονικής αυθεντίας. 
Ο ποιητής που καταφάσκει άκριτα την εξουσία η επιτηδευμένα συγκατανεύοντας σιωπά στις εξόφθαλμες παραβάσεις και τα εγκλήματά της, είναι πολλαπλά υπόλογος για την καταστολή του πηγαίου συναισθηματικού διαφωτισμού που έμμεσα μεν, αλλά δραστικά,  αποτελεί το κύριο λειτούργημα της ποίησης. Βέβαια μια γλωσσική κρίση σαν συναισθηματική επιπλοκή αγανάκτησης μπορεί να προκαλέσει προσωρινό  χάος σε μια κοινωνία αλλά ταυτόχρονα οξύνει το πνεύμα της επαναξιολόγησης των ανθρώπινων αξιών, ασκώντας μια ανιδιοτελή και συχνά ακούσια εποπτεία στα πολιτιστικά δρώμενα, τα οποία εκθέτει σ άπλετο φως. Καταγγέλλοντας πιθανή απόπειρα  εκμετάλλευσης και χειραγώγησής τους η γλώσσα λειτουργεί σαν έναυσμα αφύπνισης. Στην γλωσσική κρίση συχνά αναδεικνύεται η σύγκρουση μιας λόγιας και μιας δημώδους γλώσσας που  στην ποιητική σύνθεση τείνουν να συμφέρονται ανταγωνιστικά ,να εμπλουτίζονται αμοιβαία και ακούσια αναζωογονημένες να γονιμοποιούνται. Η γλώσσα της ποίησης  σαν την καταλυτική σφεντόνα του Δαυίδ φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα ομοιοπαθητικό αντίδοτο ναρκισσιστικής αυταρέσκειας αλλά και αισθητικής αντίστασης και αντίρρησης  σε κάθε εκσυγχρονιστικό project  επηρεασμού, καταστολής και παθητικής ομογενοποίησης του δημιουργικού πνεύματος αλλά και να επισκιάσει τον άναρθρο πρωτογονισμό της body language και την άψυχη ταξική χλιδή της κοινωνίας του θεάματος. Η ποίηση δεν δημιουργεί αλλά εκθέτει μια υπολανθάνουσα κρίση σε γλωσσική δοκιμασία και συντελεί στην υπέρβαση της κρίσης χωρίς να αξιώνει αντισταθμιστικά οφέλη για την προσφορά της. Κάθε σύγκρουση της ποίησης στην γλώσσα η της γλώσσας στην ποίηση μπορεί να αποβεί επ’ ωφελεία της ποίησης εφ όσον μια κοινωνία ανθρώπων δεν έχει  τελείως αλλοτριωθεί ούτε απεμπολήσει την πολιτιστική της παράδοση άνευ όρων στις πολύχρωμες σειρήνες του lifestyle της ομογενοποιημένης παγκοσμιότητας. 
Η κρίση της ποίησης στην γλώσσα όπως πχ , η κρίση της επιβολής μιας λογίας απέναντι σε μια καθομιλουμένη είναι  συχνά μόνο το προοίμιο μιας βαθύτερης κοινωνικής σύγκρουσης με ευδιάκριτες πολιτικές προεκτάσεις. Όμως το στοιχείο της νεωτεριστικής ανανέωσης προς άρση της κρίσης δεν αξιοποιείται πάντα ως προνόμιο της επιβολής μιας γλώσσας στην άλλη αλλά με τον αμοιβαίο η έστω μεταχρονολογημένο τους συμβιβασμό και την συνύπαρξή τους σε διαφορετικά πεδία της γλώσσας όπως κατ εξοχήν  στην ποίηση. Σήμερα, θα μπορούσε κάποιος να πει, ότι η γλώσσα δεν πάσχει τόσο από βίαιες εξωτερικές παρεμβάσεις και αποκλεισμούς διαλέκτων, όσο από την απαξίωση της από τους φορείς της τηλεπικοινωνιακής πολιτικής αλλά και από την σταδιακή της υποβάθμιση από γενιές νέων  ανθρώπων που αποδεικνύονται γλωσσικά  οροθετικοί στην ανάπτυξη άκριτα εδραιωμένων πεποιθήσεων για την άνευ όρων προτεραιότητα της τεχνολογίας. Η σημερινή τεχνολογία προάγει πλέον αυτόνομα την ιδεολογία της και τον εξαρτημένο  της λόγο, όμως μόνο η ψυχούλα του ποιητή ξέρει αν κάποτε ,αφού έχει βιώσει την υπέρτατη προσωπική κρίση ,θα αξιωθεί τελικά για το θαύμα της αποκάλυψης της ποιητικής του γλώσσας.
 Η κρίση της γλώσσας στην ποίηση αποτελεί το υπαρξιακό κι αισθητικό μέλημα του ποιητή και όπως λέει ο Shelley « Most wretched men are cradled into poetry by wrong‑ They learn in suffering what they teach in song.»  Η ποιητική  αλήθεια  εξαργυρώνεται  σαν ανθρώπινη αλήθεια πέραν του καθιερωμένου αισθητικού πεδίου για να αναμοχλεύσει μια βαθύτερη ανάγκη της υπαρξιακής μας διαίσθησης η επιβεβαίωση μέσου του ποιητικού λόγου της θείας μας υπόστασης. Εκεί μπορεί ο ποιητής να προβλέπει μια λανθάνουσα η επερχόμενη κρίση. Συχνά νοιώθει αδύναμος και βουβός να αντιδράσει και πάσχει διπλά για την κοινωνική και πολιτιστική αθλιότητα της. Και πάλι ο Shelley υπερθεματίζει «Poets are the hierophants of an unapprehended inspiration, the mirrors of the gigantic shadows which futurity cast upon the present»  και ακόμα παραπέρα «Poets are the unacknowledged legislators of the world.»  Η ποίηση είναι συνυφασμένη με την κρίση, ζει με την κρίση και δεν κινδυνεύει από αυτήν. Είναι κρίση-σύγκρουση, κρίση-κριτικής, συμφέρεται με την εικονική πραγματικότητα. Η κρίση της ποίησης στην γλώσσα μπορεί να είναι κρίση συνείδησης η αισθητική αμηχανία, ακόμα και ηθικό δίλημμα που διχάζει την αισθητική επιλογή του ποιητή. Κι αν κάποιος σχολιάσει ότι η ποίηση περιχαρακωμένη  στον εαυτό της έχει συρρικνωθεί στις μέρες μας, του παραθέτω τις παρακάτω σκέψεις : « Science is for those who learn; poetry for those who know» Joseph Roux Meditations of a Parish Priest και « It’s difficult to get the news from poets ; yet men die miserably every day for lack of what is found there».  Wallace Stevens.    

         Quotations : 1Shelley : Η πλειοψηφία των ταλαιπωρημένων ανθρώπων γαλουχούνται από την ποίηση λανθασμένα: Αυτό που διδάσκουν στους άλλους σαν τραγούδι, οι ίδιοι το μαθαίνουν με τα δικά τους βάσανα.

                  2 Shelley : Οι ποιητές  είναι οι ιεροφάντες μιας πρωτόγνωρης  έμπνευσης, οι καθρέφτες των γιγάντιων σκιών που το μέλλον ρίχνει πάνω στο παρόν, είναι οι ουσιαστικοί νομοθέτες του κόσμου.

                3 Joseph  Roux : Η επιστήμη είναι κατάλληλη γι αυτούς που μαθαίνουν, η ποίηση γι αυτούς που γνωρίζουν.

             4  Wallace  Stevens : Είναι δύσκολο να μάθουμε τα νέα από τους ποιητές ,όμως πολλοί άνθρωποι πληρώνουν με την ζωή τους κάθε μέρα γι αυτό  που μπορούν να βρουν στην ποίηση.  




--------------
*Εισήγηση  από το Συμπόσιο Ποίησης Πάτρας 2011
patroclosleventopoulos@yahoo.gr