Αλμπέρ Καμύ, ο αλησμόνητος «ξένος»

Πενήντα χρόνια από τον θάνατο του συγγραφέα, η πρόταση να μεταφερθεί η σορός του στο Πάνθεον προκαλεί έντονο δημόσιο διάλογο

Ο Αλμπέρ Καμύ σκοτώθηκε σε τροχαίο δυστύχημα στις 4 Ιανουαρίου του 1960, στα 46 του χρόνια. Καθώς πλησιάζει η πεντηκοστή επέτειος του θανάτου του, η πρόταση του Γάλλου προέδρου, που έγινε με αυτή την ευκαιρία, ήρθε να προσθέσει μια αιχμηρή πολιτική διάσταση στις επετειακές συζητήσεις. Θα ήταν μια «εξαιρετικά συμβολική πράξη», είπε ο Νικολά Σαρκοζί, να μεταφερθεί η σορός του Καμύ στο Πάνθεον, στο μνημείο στην καρδιά του Παρισιού το οποίο στεγάζει τους τάφους μεγάλων προσωπικοτήτων της Γαλλίας, ανάμεσά τους ο Βολταίρος, ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Ζολά, ο Πιερ και η Μαρία Κιουρί, ο Αντρέ Μαλρώ...

Η πρώτη αντίδραση ήρθε από τον γιο του συγγραφέα, τον Ζαν Καμύ. Δήλωσε ότι μια τέτοια απόφαση έρχεται σε αντίθεση με τη στάση ζωής και τις αντιλήψεις του πατέρα του, προσθέτοντας ότι φοβάται τον «προσεταιρισμό» του από τον πρόεδρο Σαρκοζί, την πολιτική εκμετάλλευση της μνήμης του. Χωρίς να είναι τόσο κατηγορηματική, η Κατρίν Καμύ, δίδυμη αδελφή του Ζαν, εξέφρασε κι αυτή τις αμφιβολίες της. «Ο πατέρας μου ήταν κλειστοφοβικός. Και δεν του άρεσαν οι μεγάλες τιμές. Ωστόσο, ήθελε πάντα να μιλάει για εκείνους που δεν έχουν φωνή. Ισως από τη σκοπιά αυτή η είσοδός του στο Πάνθεον να αποτελεί ένα φόρο τιμής σε όλους τους ανθρώπους που η ζωή τους είναι μια σκληρή εμπειρία».

   Αντίθετη με τις ιδέες του 

«Προτιμώ ν’ αφήσουν τον Καμύ στο Λουρμαρέν», είπε ο Ζαν Ντανιέλ, ο εκδότης του Νουβέλ Ομπζερβατέρ, αναφερόμενος στο χωριό της Προβηγκίας όπου έχει ταφεί ο συγγραφέας. «Αγαπούσε αυτό τον τόπο, που τον έκανε να νιώθει πιο κοντά στην Αλγερία». Ο Ζαν Ντανιέλ, ο οποίος υπήρξε φίλος του Καμύ, πρόσθεσε ότι θεωρεί την «βαρύγδουπη επισημότητα» της εισόδου στο Πάνθεον αντίθετη προς τις αξίες του συγγραφέα του «Επαναστατημένου ανθρώπου». «Εκείνος εκθείαζε τον ηρωισμό του μέτρου», είπε. «Δεν νομίζω ότι το Πάνθεον αντιπροσωπεύει τον ηρωισμό του μέτρου».

Σε ανοιχτή επιστολή που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Le Monde, ο φιλόσοφος Μισέλ Ονφρέ εξαπέλυσε επίθεση στον Νικολά Σαρκοζί, κατηγορώντας τον για υποκρισία. «Γνωρίζετε καλά, κύριε πρόεδρε, τον άνθρωπο που θέλετε να τιμήσετε; Ο Καμύ υπερασπίστηκε την ελευθερία αλλά και τη δικαιοσύνη. Γι’ αυτόν, η ελευθερία χωρίς δικαιοσύνη είναι η αγριότητα του πιο ισχυρού, ο θρίαμβος του οικονομικού φιλελευθερισμού, ο νόμος των συμμοριών. Και η δικαιοσύνη χωρίς ελευθερία είναι η κυριαρχία των στρατοπέδων, των συρματοπλεγμάτων. Η κοινωνία μας, αυτή που εσείς επίσημα ενσαρκώνετε, κύριε πρόεδρε, δεν είναι ελεύθερη παρά μόνο για τους ισχυρούς και είναι άδικη για τους πιο αδύναμους, οι οποίοι άλλωστε στερούνται όλο και περισσότερο την ελευθερία».
Αν εκείνο που θεωρεί ότι τον συνδέει με τον Καμύ ο Νικολά Σαρκοζί είναι η κριτική στάση του συγγραφέα απέναντι στο σοβιετικό μπλοκ, εκείνα που τον χωρίζουν είναι πολύ σοβαρότερα, υποστηρίζει ο Ονφρέ. Εστιάζοντας στον «επιδεικτικό φιλοαμερικανισμό» του προέδρου, τον ρωτά: «Γνωρίζετε ότι ο Αλμπέρ Καμύ, που συχνά παρουσιάζεται από ημιπληγικούς μόνο ως αντιμαρξιστής, ήταν επίσης φλογερά αντιαμερικανός, όχι επειδή δεν αγαπούσε τον αμερικανικό λαό, αλλά γιατί απεχθανόταν τον καπιταλισμό, τον θρίαμβο του χρήματος–βασιλιά, τη θρησκεία του καταναλωτισμού, τον φιλελεύθερο ιμπεριαλισμό που θέλει να επιβληθεί παντού στον πλανήτη και που χαρακτηρίζει όλες σχεδόν τις αμερικανικές κυβερνήσεις; Αυτόν τον Καμύ αγαπάτε; Ή μήπως εκείνον που ζητούσε “μια αληθινή λαϊκή και εργατική δημοκρατία”, την “καταστροφή των τραστ”, “την ευτυχία των πιο ταπεινών ανάμεσά μας”;»

  «Σε ωθεί να σκεφτείς» 

Πέρα από το πολιτικό σφυροκόπημα του Σαρκοζί, το κείμενο του Ονφρέ είναι ένας ύμνος στον Καμύ, σχεδόν μια αγιογραφία. Από τη μεριά του, ο Ολιβιέ Τοντ, ο βιογράφος του, εκφράστηκε με μεγαλύτερη μετριοπάθεια. «Αν εξιδανικεύσουμε τον Καμύ, αν τον δούμε σαν ένα εξαϋλωμένο είδωλο δεν του αποδίδουμε τιμή. Πρέπει να τον κρατήσουμε ζωντανό μέσα στην περιπλοκότητα και στις αντιθέσεις του. Οι πραιτωριανοί της διανόησης ετοιμάζονται τώρα να τον “πανθεονοποιήσουν”! Ο Καμύ δεν είναι υποδειγματικός. Σε ωθεί να σκεφτείς. Μ’ αρέσει η απάντησή του σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του. Τον ρώτησαν: “Κύριε Καμύ, ανήκετε στην Αριστερά”; “Ναι, παρά τη θέλησή της και τη δική μου”».

  Από τη φτώχεια στο άπλετο φως 

Γεννημένος στην Αλγερία το 1913, ο Αλμπέρ Καμύ γνώρισε τη φτώχεια από τα πρώτα παιδικά του χρόνια. Ο πατέρας του επιστρατεύθηκε όταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και σκοτώθηκε στη μάχη του Μάρνη το 1914.

Η μητέρα του, μια γυναίκα αναλφάβητη, μεγάλωσε τα δύο αγόρια της (ο Λυσιέν ήταν λίγο μεγαλύτερος από τον Αλμπέρ) με μεγάλες στερήσεις, δουλεύοντας σαν καθαρίστρια. Οι επιδόσεις του Αλμπέρ στο δημοτικό σχολείο τράβηξαν την προσοχή του δασκάλου του, ο οποίος του έκανε δωρεάν ιδιαίτερα μαθήματα και κατάφερε να του εξασφαλίσει μια υποτροφία για το λύκειο. Σ’ αυτόν τον άνθρωπο, τον Λουί Ζερμέν, αφιέρωσε ο Καμύ την ομιλία του στην Στοκχόλμη όταν παρέλαβε το βραβείο Νομπέλ λογοτεχνίας, στις 10 Δεκεμβρίου του 1957.
Σπούδασε φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο του Αλγερίου, αλλά η φυματίωση που τον ταλαιπωρούσε από τα 17 του χρόνια τον εμπόδισε να γίνει καθηγητής. Η αρρώστια διέκοψε και την ποδοσφαιρική του καριέρα: έπαιζε από μικρός ποδόσφαιρο και είχε διακριθεί ως τερματοφύλακας. Παρέμεινε, πάντως, σ’ όλη του τη ζωή εραστής του ποδοσφαίρου, για το οποίο έλεγε ότι είναι ένα παιχνίδι που επιτρέπει καλύτερα από κάθε τι άλλο να καταλάβεις τον χαρακτήρα των ανθρώπων.
Τα πρώτα βιβλία του –«Απ’ την καλή κι απ’ την ανάποδη», «Οι γάμοι»– ήταν δοκίμια που τα διαπνέει η αγάπη για τη γενέθλια γη του «...αυτόν τον κόσμο της φτώχειας και του φωτός». Από το 1940 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και πήρε ενεργό μέρος στην αντίσταση, διευθύνοντας την παράνομη εφημερίδα Combat. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής εκδόθηκαν τα δύο έργα που τον έκαναν διάσημο, το μυθιστόρημα «Ο ξένος» και το δοκίμιο «Ο μύθος του Σίσυφου».

Τον Αύγουστο του 1944, λίγο μετά την απελευθέρωση, ο Καμύ έγραψε μια σειρά άρθρων στην Combat, με τίτλο «Ούτε θύματα ούτε δήμιοι», στα οποία επέκρινε το λιντσάρισμα συνεργατών των δυνάμεων κατοχής στη Γαλλία και τη διαπόμπευση γυναικών που είχαν ερωτικές σχέσεις με Γερμανούς στρατιώτες. Ενα χρόνο μετά, τον Αύγουστο του 1945, ήταν ο πρώτος δυτικός διανοούμενος που κατήγγειλε την χρήση ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι. Αντιτάχθηκε πάντα στο «πάθος του θανάτου», στη φονική βία που ασκείται με οποιαδήποτε «υψηλή» σκοπιμότητα.

  Σκέψη ακόμη επίκαιρη 

Σκληρή απέναντι στις παρηγορητικές βεβαιότητες αλλά με βαθιά ανθρωπιστικό πυρήνα, η σκέψη του Αλμπέρ Καμύ δεν έχει γεράσει. Οι αμφιβολίες που τον βασάνιζαν, η άρνησή του να δεχθεί εύκολες απαντήσεις σε δύσκολα διλήμματα, ταιριάζουν απόλυτα στους σημερινούς καιρούς. Σε μια εποχή όπου οι ιδεολογίες έχουν απαξιωθεί, όπου το μέλλον της ζωής πάνω στον πλανήτη προμηνύεται ζοφερό και οι αβυσσαλέες ανισότητες εξακολουθούν να καταδικάζουν δισεκατομμύρια ανθρώπους σε μιζέρια, βία και σκοταδισμό, ο σύγχρονος άνθρωπος μοιάζει όλο και περισσότερο με τον Σίσυφο, έτσι όπως τον είχε δει ο Καμύ. Σ’ αυτόν τον Σίσυφο που τον απελπίζει το παράλογο της μοίρας του, η «άλογη σιωπή του κόσμου», ο Καμύ δίνει μια ανάσα. Τη διέξοδο της εξέγερσης και της ανθρώπινης αλληλεγγύης, που τον φέρνει κοντά σ’ έναν άλλο μυθικό ήρωα, τον Προμηθέα.

Θωρακίζει την εξέγερση θέτοντάς της διπλό όριο προστασίας: Από την παραίτηση, που ισοδυναμεί με αυτοκτονία και από την υπερβολική βεβαιότητα, που μπορεί να μετατρέψει μια επανάσταση σε τυραννία. «Δικαιολογεί ο σκοπός τα μέσα; Πιθανόν. Ομως τι δικαιολογεί τον σκοπό; Σ’ αυτό το ερώτημα, που η ιστορική σκέψη έχει αφήσει εκκρεμές, μια απάντηση μπορεί να δώσει η εξέγερση: τα μέσα».

«Η αληθινή γενναιοδωρία απέναντι στο μέλλον είναι να τα δίνεις όλα στο παρόν», έγραψε. Ενα μήνυμα εξαιρετικά επίκαιρο, καθώς το μέλλον μας έχει σήμερα ανάγκη, όσο ποτέ άλλοτε, τη γενναιοδωρία του παρόντος.

   Εργα του στα ελληνικά 

Τα έργα του Αλμπέρ Καμύ έχουν κυκλοφορήσει σχεδόν όλα στα ελληνικά, μερικά σε πάνω από μία μεταφράσεις και εκδόσεις. Ανάμεσά τους «Ο ξένος», «Ο μύθος του Σίσυφου», «Απ’ την καλή κι απ’ την ανάποδη», «Η πανούκλα», «Γράμματα σ’ ένα Γερμανό φίλο», «Η πτώση», «Η εξορία και το βασίλειο», «Το καλοκαίρι», «Ο επαναστατημένος άνθρωπος», τα θεατρικά «Η παρεξήγηση», «Καλιγούλας», «Κατάσταση πολιορκίας», «Οι δίκαιοι». Το 1987 εκδόθηκε ο τόμος «Σημειωματάρια», με επιλογές από τα ημερολόγιά του. Σημειώσεις από ημερολόγιά του περιλαμβάνονται επίσης στη συλλογή «Σελίδες για την Ελλάδα του 20ού αιώνα. Κείμενα Γάλλων ταξιδιωτών».

  *εφημ. "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ"  7.12.09