Ο επιμένων τυπογραφικά*
Του ΒΑΣΙΛΗ ΡΟΥΒΑΛΗ
- φωτ.: Π. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
Εχουν θέση στην εποχή των Windows τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία, η στοιχειοθεσία στο χέρι, οι πλακέτες και τα οχτασέλιδα με τη μυρωδιά φρέσκου μελανιού; Και όμως: η παραδοσιακή τυπογραφία κρατά κάποια οχυρά και μάλιστα αποκτά νέα...
Καθόλου τυχαία, ο Μαρτίνος Λούθηρος έγραφε ότι «η τυπογραφία είναι το μέγιστο θείο δώρο» αφού γινόταν στο εξής πιο φθηνός και λιγότερο κοπιαστικός ο τρόπος ανατύπωσης των βιβλίων. Για 500 χρόνια, η παραδοσιακή αυτή τεχνική και τέχνη διατηρήθηκε ανέπαφη, παρά την εμφάνιση άλλων εκτυπωτικών μεθόδων (λινοτυπία, μονοτυπία, λιθογραφία, φωτοσύνθεση), ώσπου να φθάσει η στιγμή των υπερσύγχρονων εκτυπωτικών μηχανών (offset) και των εξελιγμένων ηλεκτρονικών υπολογιστών.
«Η τυπογραφία είδε το φως όταν οι άνθρωποι στην Ευρώπη άρχισαν να πλένονται και ν' αλλάζουν εσώρουχα. Τότε άρχισε ο πολύς κόσμος να διαβάζει. Για να τυπωθεί ένα βιβλίο, χρειάζεται χαρτί. Και για να υπάρξει χαρτί έπρεπε να υπάρχουν άχρηστα κουρέλια. Ν' αλλάζουν δηλαδή οι άνθρωποι ασπρόρουχα και να τα πετούν...», σημείωνε ο Γιάννης Κεφαλληνός, περίφημος χαράκτης και σχεδιαστής εκδόσεων στη δεκαετία του '50.
* Εχει θέση η δημιουργία ενός βιβλίου με παραδοσιακές μεθόδους σήμερα; «Δεν πρόκειται για ανατροπή στην εξέλιξη. Αλλωστε, δεν νοείται κάτι τέτοιο στην εποχή των ψηφιακών διευκολύνσεων», εξηγεί ο εκδότης Σάμης Γαβριηλίδης. Ωστόσο, πιστεύει ότι η παλαιά τυπογραφία είναι βασικό συστατικό γνώσης, αγάπης για τον κόσμο του βιβλίου. «Για να υπάρχει συνέχεια πρέπει να είναι καλά τα αποτελέσματα, να παραχθούν ωραία βιβλία. Μόνο με την ανάδειξη των προτερημάτων της τυπογραφίας θα εκτιμηθεί η αξία της νέας τεχνολογίας...».
Πρόσφατα αποφάσισε να στήσει στο πατάρι του εκδοτικού οίκου (στην οδό Μαυρομιχάλη 18) ένα μικρό τυπογραφείο με χειροκίνητο πιεστήριο, κάσες, αναλόγια, μεταλλικές πλακέτες, μήτρες κι εκατοντάδες στοιχεία-οικογένειες γραμμάτων: «Αποφάσισα να ενεργοποιήσω το τυπογραφείο όχι μόνον ως μεράκι και προσωπικό ενδιαφέρον, αλλά διότι πιστεύω ότι η στοιχειοθεσία στο χέρι περιέχει φαντασία με φανερό αποτέλεσμα στην αισθητική του βιβλίου. Ακόμη, είναι ένα στοίχημα που προσπαθεί να ξανακάνει καλύτερη τη σχέση μεταξύ τυπογράφου-συγγραφέα-εκδότη, αφού οι συγγραφείς θα μπορέσουν να "παίξουν" με τη δουλειά τους, να γίνουν πιο οικονόμοι στον λόγο τους».
Το τυπογραφείο των εκδόσεων «Γαβριηλίδης» θα ξεκινήσει με πλακέτες των οχτώ σελίδων με συγκεκριμένο προγραμματισμό: «Δεν υπάρχει λόγος να εκδίδεται όλος ο κατάλογος των εκδόσεων. Δεν έχει νόημα η έκδοση ενός λεξικού, για παράδειγμα. Ο χρόνος που απαιτείται καθώς και το κόστος είναι απαγορευτικά σήμερα». Κι εννοεί όλη τη διαδικασία του στησίματος του κειμένου, την εκτύπωση κόλλα προς κόλλα χαρτιού, το προσεκτικό άπλωμα του μελανιού στο τελάρο, το στέγνωμα, τη βιβλιοδεσία.
Το σημαντικότερο για τον Σ. Γαβριηλίδη είναι ν' αποτελέσει αυτή η επαναδραστηριοποίηση την απαρχή ενασχόλησης νεότερων ανθρώπων με αυτή την τέχνη. «Ισως ν' αποτελέσει το πατάρι μας έναν χώρο εκμάθησης για κάθε ενδιαφερόμενο, να καθήσει δίπλα μου για να παρακολουθήσει στην πράξη τη δημιουργία της τυπογραφικής φόρμας, όχι μόνον ως έτοιμη επιλογή από τα Windows».
* Την ίδια άποψη έχει επίσης ο Νίκος Βοζίκης, ο οποίος διατηρεί τις εκδόσεις «Διάττων» από το 1984. Ασχολείται με την τυποτεχνική της κλασικής τυπογραφίας και της χαρακτικής πιστεύοντας ότι αυτή η δουλειά έχει μέλλον. «Το βιβλίο εξακολουθεί να υπάρχει, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα. Η παραδοσιακή του μορφή συνηγορεί στην ύπαρξη της καλαισθησίας του, επομένως η τέχνη της τυπογραφίας, όπως τη γνωρίζουμε από τις προηγούμενες γενιές, έχει λόγο ύπαρξης», λέει.
Ελάχιστοι πιστοί
Στον κατάλογο των εκδόσεών του, μεταξύ άλλων, υπάρχουν οι «Ωδές» του Ανδρέα Κάλβου με ξυλογραφίες του Γιώργη Βαρλάμου, η «Γυναίκα της Ζάκυθος» σε πολυτελή χειροποίητη θήκη με ξυλογραφίες της Αριας Κομιανού, αλλά και έξι ραψωδίες της «Οδύσσειας» σε μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη και υδατογραφίες του Κώστα Τσόκλη. «Μόνον ακολουθώντας τους κανόνες της παραδοσιακής τυπογραφίας μπορείς να έχεις ένα καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, δηλαδή υψηλή αισθητική και ποιότητα» λέει. «Μόνον έτσι πολλαπλασιάζεται η αξία του βιβλίου στον χρόνο, τόσο ως αντικείμενο όσο και ως περιεχόμενο».
Ο «Διάττων» εδρεύει στην οδό Βαλτετσίου 13. Ο χώρος μυρίζει μελάνι και χαρτί απορρέοντας την αίσθηση αλλοτινών εποχών. «Εχουμε μείνει ελάχιστοι πιστοί σ' αυτό το αντικείμενο. Τα νέα παιδιά τρομάζουν από τις δυσκολίες που επισείει αυτή η ασχολία. Δεν είναι πια το οικονομικό αλλά η αγάπη προς το βιβλίο που συντηρεί τους παλιούς τυπογράφους. Ηδη κάποιοι έχουν συνταξιοδοτηθεί. Και κανένας δεν γνωρίζει τι θα απογίνουν οι μηχανές τους, τα μεταλλικά στοιχεία, τα πιεστήρια», λέει ο Ν. Βοζίκης με μελαγχολικό ύφος.
Αλλάζει όμως τελείως η έκφραση του προσώπου του όταν δείχνει τα δοκιμαστικά της έκδοσης «Δάφνις και Χλόη», αγγίζοντας το χαρτί Velin Arches, ελέγχοντας την ποιότητα της εκτύπωσης του κειμένου αλλά και τις ξυλογραφίες-λιθογραφίες που το κοσμούν. «Αυτές οι δουλειές δεν πληρώνονται με τίποτε. Και είναι λίγοι αυτοί οι βιβλιόφιλοι που εκτιμούν κι επενδύουν σε τέτοια βιβλία».
Σ' αυτό το τελευταίο δεδομένο στηρίζει ο Σάμης Γαβριηλίδης την πεποίθησή του για την επαναφορά στην παλιά τυπογραφία: «Ο Γουτεμβέργιος έκανε πιο λαϊκή την ανάγνωση. Σήμερα μπορεί να την κάνει πιο εκλεπτυσμένη, προσβάσιμη κι ωφέλιμη για το μέλλον. Αλλωστε, δεν χρειάζεται να χτίζουμε νέους Παρθενώνες σήμερα. Ας μην τους γκρεμίζουμε, ας τους συντηρούμε τουλάχιστον...».
* Για τον κίνδυνο του φετιχισμού που εγκυμονεί η ενασχόληση με την παραδοσιακή τυπογραφία, κάνει λόγο ο Αιμίλιος Καλιακάτσος. Παλιός τυπογράφος, μεταξύ των κορυφαίων κατά κοινή ομολογία στον κόσμο του βιβλίου, εκδότης της «Στιγμής», θεωρεί ότι η ρομαντική αντιμετώπιση της τυπογραφίας δεν εξυπηρετεί τίποτε.
«Δεν υπάρχει λόγος επιστροφής, αλλά να σκεφτούμε τρόπους που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την εμπειρία του παρελθόντος. Κατ' εμέ, παράδοση είναι η ένταξη του νέου στην αλυσίδα του παλιού. Η ηλεκτρονική μέθοδος έχει επιφέρει επανάσταση, με τρομερές δυνατότητες και αποτελέσματα. Η τυπογραφία έχει πλέον εγγραφεί στο μυαλό μου ως στάδιο μαθητείας που σιγά σιγά χάνεται...».
Αναφέρει έναν από τους ποιητές που λάτρεψαν αυτή την τέχνη: ο Επαμεινώνδας Γονατάς (1924-2006) δεν έπαψε να υποστηρίζει την καλαισθησία του βιβλίου, ενώ δεν έπαψε να εκδίδει τα βιβλία του σε τυπογραφεία όπως του Ταρουσσόπουλου και του Φίλιππου Βλάχου. «Δεν έρχονται πια οι λογοτέχνες με τέτοιες ανησυχίες στο μυαλό τους. Συν τοις άλλοις, η παραδοσιακή τυπογραφία δεν συνεπάγεται την ποιότητα ενός βιβλίου. Εκδίδονταν κι εκδίδονται άπειρα άθλια βιβλία και αρκετά καλά ανεξαρτήτως του τρόπου δημιουργίας τους...».
* Οι εναπομείναντες τυπογράφοι, επιμελητές, τεχνικοί δεν αρκούν. Ωστόσο, είναι αυτοί που μεταφέρουν -ως αναπνοή- την πείρα πέντε αιώνων από γενιά σε γενιά. Το εγχείρημα Γαβριηλίδη θα φέρει αποτελέσματα; Ο Κωνσταντίνος Στάικος, αρχιτέκτονας που τα τελευταία χρόνια έχει δραστηριοποιηθεί στην έκδοση καλαίσθητων βιβλίων (εκδόσεις «Κότινος»), καυχιέται για την καλή τύχη να έχει γαλουχηθεί με ανθρώπους που πλαισίωσαν την τυπογραφία, «τον τελευταίο κύκλο λογίων», όπως αποκαλεί τους Φίλιππο Ηλιού, Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, Γ. Π. Σαββίδη. «Δεν συμφωνώ με την άποψη του Μπιλ Γκέιτς. Δεν μπορεί ν' αντικαταστήσει το ηλεκτρονικό βιβλίο το διάβασμα στο χαρτί καθώς παρεισφρέει η βιολογική λειτουργία». Λέει ότι «είναι θέμα παιδείας. Δεν εκτιμάται η προσπάθεια όλων όσων αγαπούν αυτή την παράδοση». Γι' αυτό αναφέρει την αναπόφευκτη «έκπτωση αξιών», τις «αισθητικές αναζητήσεις που εκλείπουν σιγά σιγά», δηλαδή τους βιβλιόφιλους που αναζητούν αριθμημένες-σπάνιες εκδόσεις.
Το Μουσείο Τυπογραφίας στα Χανιά δημιουργήθηκε από την εφημερίδα «Χανιώτικα Νέα» με την πρόθεση να κάνει περισσότερο γνωστό τον κόσμο της τυπογραφίας στους μαθητές. Η Ελια Κουμή, υπεύθυνη λειτουργίας του μουσείου, αισιοδοξεί: «Οι μαθητές ανακαλύπτουν έκπληκτοι έναν διαφορετικό καλλιτεχνικό κόσμο. Προσεγγίζουν τις εκτυπωτικές μηχανές, τα εργαλεία, τα μεταλλικά στοιχεία. Παράλληλα έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν ενδεικτικά σε εκτυπωτικές εργασίες».
Η μουσειοποίηση της τυπογραφίας βρίσκει αντίθετους τους Σ. Γαβριηλίδη και Ν. Βοζίκη. Ο μεν επιμένει ότι «απαιτείται σεβασμός στην Ιστορία. Το Εθνικό Τυπογραφείο, για παράδειγμα, θα μπορούσε να ενισχύσει την προσπάθεια με την έκδοση κειμένων από τις εκδόσεις της Βουλής ή άλλους επίσημους κρατικούς φορείς, με πρόσημο την ομορφιά, τη διάκριση, την ιδιαιτερότητα». Ο δε συνηγορεί: «Ακούγεται κλισέ, όμως το παλιό μπορεί να συνυπάρξει με το νέο». Γι' αυτό κι έχει επενδύσει στην αγορά τυπογραφικών μηχανών, συλλέγει κι αναπαράγει οικογένειες δυσεύρετων γραμματοσειρών, επιμένει στην αρτίστικη δημιουργία χωρίς να υπολογίζει το υψηλό κόστος συντήρησης του εξοπλισμού του. «Ηρθαν κάποιοι Γερμανοί ζητώντας ν' αγοράσουν μια μηχανή αναπαραγωγής μεταλλικών στοιχείων. Θεωρείται συλλεκτική, κατασκευασμένη το 1890. Αρνήθηκα να την πουλήσω. Ζω με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή, όσα χρόνια συνεχίσω να κάνω αυτή τη δουλειά, θα μπει στο τυπογραφείο μου κάποιος νέος σε ηλικία και θα με πείσει ότι είναι διατεθειμένος να συνεχίσει».
Στο ίδιο μήκος κύματος, παρ' ότι λιγότερο αισιόδοξος, είναι ο Κ. Στάικος: «Στο εξωτερικό είναι πιο δύσκολα τα πράγματα. Θεωρείται απαγορευτικό το κόστος, οπότε μόνον κάποιοι ερασιτέχνες στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες προσπαθούν ακόμη. Εμείς εδώ, με όλη τη μεγάλη Ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας υπόψη, διατηρούμε ένα επιμύθιο αυτής της παράδοσης...».
Ο επιμένων τυπογραφικά
Του ΒΑΣΙΛΗ ΡΟΥΒΑΛΗ - φωτ.: Π. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
Εχουν θέση στην εποχή των Windows τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία, η στοιχειοθεσία στο χέρι, οι πλακέτες και τα οχτασέλιδα με τη μυρωδιά φρέσκου μελανιού; Και όμως: η παραδοσιακή τυπογραφία κρατά κάποια οχυρά και μάλιστα αποκτά νέα...
Καθόλου τυχαία, ο Μαρτίνος Λούθηρος έγραφε ότι «η τυπογραφία είναι το μέγιστο θείο δώρο» αφού γινόταν στο εξής πιο φθηνός και λιγότερο κοπιαστικός ο τρόπος ανατύπωσης των βιβλίων. Για 500 χρόνια, η παραδοσιακή αυτή τεχνική και τέχνη διατηρήθηκε ανέπαφη, παρά την εμφάνιση άλλων εκτυπωτικών μεθόδων (λινοτυπία, μονοτυπία, λιθογραφία, φωτοσύνθεση), ώσπου να φθάσει η στιγμή των υπερσύγχρονων εκτυπωτικών μηχανών (offset) και των εξελιγμένων ηλεκτρονικών υπολογιστών.
«Η τυπογραφία είδε το φως όταν οι άνθρωποι στην Ευρώπη άρχισαν να πλένονται και ν' αλλάζουν εσώρουχα. Τότε άρχισε ο πολύς κόσμος να διαβάζει. Για να τυπωθεί ένα βιβλίο, χρειάζεται χαρτί. Και για να υπάρξει χαρτί έπρεπε να υπάρχουν άχρηστα κουρέλια. Ν' αλλάζουν δηλαδή οι άνθρωποι ασπρόρουχα και να τα πετούν...», σημείωνε ο Γιάννης Κεφαλληνός, περίφημος χαράκτης και σχεδιαστής εκδόσεων στη δεκαετία του '50.
* Εχει θέση η δημιουργία ενός βιβλίου με παραδοσιακές μεθόδους σήμερα; «Δεν πρόκειται για ανατροπή στην εξέλιξη. Αλλωστε, δεν νοείται κάτι τέτοιο στην εποχή των ψηφιακών διευκολύνσεων», εξηγεί ο εκδότης Σάμης Γαβριηλίδης. Ωστόσο, πιστεύει ότι η παλαιά τυπογραφία είναι βασικό συστατικό γνώσης, αγάπης για τον κόσμο του βιβλίου. «Για να υπάρχει συνέχεια πρέπει να είναι καλά τα αποτελέσματα, να παραχθούν ωραία βιβλία. Μόνο με την ανάδειξη των προτερημάτων της τυπογραφίας θα εκτιμηθεί η αξία της νέας τεχνολογίας...».
Πρόσφατα αποφάσισε να στήσει στο πατάρι του εκδοτικού οίκου (στην οδό Μαυρομιχάλη 18) ένα μικρό τυπογραφείο με χειροκίνητο πιεστήριο, κάσες, αναλόγια, μεταλλικές πλακέτες, μήτρες κι εκατοντάδες στοιχεία-οικογένειες γραμμάτων: «Αποφάσισα να ενεργοποιήσω το τυπογραφείο όχι μόνον ως μεράκι και προσωπικό ενδιαφέρον, αλλά διότι πιστεύω ότι η στοιχειοθεσία στο χέρι περιέχει φαντασία με φανερό αποτέλεσμα στην αισθητική του βιβλίου. Ακόμη, είναι ένα στοίχημα που προσπαθεί να ξανακάνει καλύτερη τη σχέση μεταξύ τυπογράφου-συγγραφέα-εκδότη, αφού οι συγγραφείς θα μπορέσουν να "παίξουν" με τη δουλειά τους, να γίνουν πιο οικονόμοι στον λόγο τους».
Το τυπογραφείο των εκδόσεων «Γαβριηλίδης» θα ξεκινήσει με πλακέτες των οχτώ σελίδων με συγκεκριμένο προγραμματισμό: «Δεν υπάρχει λόγος να εκδίδεται όλος ο κατάλογος των εκδόσεων. Δεν έχει νόημα η έκδοση ενός λεξικού, για παράδειγμα. Ο χρόνος που απαιτείται καθώς και το κόστος είναι απαγορευτικά σήμερα». Κι εννοεί όλη τη διαδικασία του στησίματος του κειμένου, την εκτύπωση κόλλα προς κόλλα χαρτιού, το προσεκτικό άπλωμα του μελανιού στο τελάρο, το στέγνωμα, τη βιβλιοδεσία.
Το σημαντικότερο για τον Σ. Γαβριηλίδη είναι ν' αποτελέσει αυτή η επαναδραστηριοποίηση την απαρχή ενασχόλησης νεότερων ανθρώπων με αυτή την τέχνη. «Ισως ν' αποτελέσει το πατάρι μας έναν χώρο εκμάθησης για κάθε ενδιαφερόμενο, να καθήσει δίπλα μου για να παρακολουθήσει στην πράξη τη δημιουργία της τυπογραφικής φόρμας, όχι μόνον ως έτοιμη επιλογή από τα Windows».
* Την ίδια άποψη έχει επίσης ο Νίκος Βοζίκης, ο οποίος διατηρεί τις εκδόσεις «Διάττων» από το 1984. Ασχολείται με την τυποτεχνική της κλασικής τυπογραφίας και της χαρακτικής πιστεύοντας ότι αυτή η δουλειά έχει μέλλον. «Το βιβλίο εξακολουθεί να υπάρχει, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα. Η παραδοσιακή του μορφή συνηγορεί στην ύπαρξη της καλαισθησίας του, επομένως η τέχνη της τυπογραφίας, όπως τη γνωρίζουμε από τις προηγούμενες γενιές, έχει λόγο ύπαρξης», λέει.
Ελάχιστοι πιστοί
Στον κατάλογο των εκδόσεών του, μεταξύ άλλων, υπάρχουν οι «Ωδές» του Ανδρέα Κάλβου με ξυλογραφίες του Γιώργη Βαρλάμου, η «Γυναίκα της Ζάκυθος» σε πολυτελή χειροποίητη θήκη με ξυλογραφίες της Αριας Κομιανού, αλλά και έξι ραψωδίες της «Οδύσσειας» σε μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη και υδατογραφίες του Κώστα Τσόκλη. «Μόνον ακολουθώντας τους κανόνες της παραδοσιακής τυπογραφίας μπορείς να έχεις ένα καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, δηλαδή υψηλή αισθητική και ποιότητα» λέει. «Μόνον έτσι πολλαπλασιάζεται η αξία του βιβλίου στον χρόνο, τόσο ως αντικείμενο όσο και ως περιεχόμενο».
Ο «Διάττων» εδρεύει στην οδό Βαλτετσίου 13. Ο χώρος μυρίζει μελάνι και χαρτί απορρέοντας την αίσθηση αλλοτινών εποχών. «Εχουμε μείνει ελάχιστοι πιστοί σ' αυτό το αντικείμενο. Τα νέα παιδιά τρομάζουν από τις δυσκολίες που επισείει αυτή η ασχολία. Δεν είναι πια το οικονομικό αλλά η αγάπη προς το βιβλίο που συντηρεί τους παλιούς τυπογράφους. Ηδη κάποιοι έχουν συνταξιοδοτηθεί. Και κανένας δεν γνωρίζει τι θα απογίνουν οι μηχανές τους, τα μεταλλικά στοιχεία, τα πιεστήρια», λέει ο Ν. Βοζίκης με μελαγχολικό ύφος.
Αλλάζει όμως τελείως η έκφραση του προσώπου του όταν δείχνει τα δοκιμαστικά της έκδοσης «Δάφνις και Χλόη», αγγίζοντας το χαρτί Velin Arches, ελέγχοντας την ποιότητα της εκτύπωσης του κειμένου αλλά και τις ξυλογραφίες-λιθογραφίες που το κοσμούν. «Αυτές οι δουλειές δεν πληρώνονται με τίποτε. Και είναι λίγοι αυτοί οι βιβλιόφιλοι που εκτιμούν κι επενδύουν σε τέτοια βιβλία».
Σ' αυτό το τελευταίο δεδομένο στηρίζει ο Σάμης Γαβριηλίδης την πεποίθησή του για την επαναφορά στην παλιά τυπογραφία: «Ο Γουτεμβέργιος έκανε πιο λαϊκή την ανάγνωση. Σήμερα μπορεί να την κάνει πιο εκλεπτυσμένη, προσβάσιμη κι ωφέλιμη για το μέλλον. Αλλωστε, δεν χρειάζεται να χτίζουμε νέους Παρθενώνες σήμερα. Ας μην τους γκρεμίζουμε, ας τους συντηρούμε τουλάχιστον...».
* Για τον κίνδυνο του φετιχισμού που εγκυμονεί η ενασχόληση με την παραδοσιακή τυπογραφία, κάνει λόγο ο Αιμίλιος Καλιακάτσος. Παλιός τυπογράφος, μεταξύ των κορυφαίων κατά κοινή ομολογία στον κόσμο του βιβλίου, εκδότης της «Στιγμής», θεωρεί ότι η ρομαντική αντιμετώπιση της τυπογραφίας δεν εξυπηρετεί τίποτε.
«Δεν υπάρχει λόγος επιστροφής, αλλά να σκεφτούμε τρόπους που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την εμπειρία του παρελθόντος. Κατ' εμέ, παράδοση είναι η ένταξη του νέου στην αλυσίδα του παλιού. Η ηλεκτρονική μέθοδος έχει επιφέρει επανάσταση, με τρομερές δυνατότητες και αποτελέσματα. Η τυπογραφία έχει πλέον εγγραφεί στο μυαλό μου ως στάδιο μαθητείας που σιγά σιγά χάνεται...».
Αναφέρει έναν από τους ποιητές που λάτρεψαν αυτή την τέχνη: ο Επαμεινώνδας Γονατάς (1924-2006) δεν έπαψε να υποστηρίζει την καλαισθησία του βιβλίου, ενώ δεν έπαψε να εκδίδει τα βιβλία του σε τυπογραφεία όπως του Ταρουσσόπουλου και του Φίλιππου Βλάχου. «Δεν έρχονται πια οι λογοτέχνες με τέτοιες ανησυχίες στο μυαλό τους. Συν τοις άλλοις, η παραδοσιακή τυπογραφία δεν συνεπάγεται την ποιότητα ενός βιβλίου. Εκδίδονταν κι εκδίδονται άπειρα άθλια βιβλία και αρκετά καλά ανεξαρτήτως του τρόπου δημιουργίας τους...».
* Οι εναπομείναντες τυπογράφοι, επιμελητές, τεχνικοί δεν αρκούν. Ωστόσο, είναι αυτοί που μεταφέρουν -ως αναπνοή- την πείρα πέντε αιώνων από γενιά σε γενιά. Το εγχείρημα Γαβριηλίδη θα φέρει αποτελέσματα; Ο Κωνσταντίνος Στάικος, αρχιτέκτονας που τα τελευταία χρόνια έχει δραστηριοποιηθεί στην έκδοση καλαίσθητων βιβλίων (εκδόσεις «Κότινος»), καυχιέται για την καλή τύχη να έχει γαλουχηθεί με ανθρώπους που πλαισίωσαν την τυπογραφία, «τον τελευταίο κύκλο λογίων», όπως αποκαλεί τους Φίλιππο Ηλιού, Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, Γ. Π. Σαββίδη. «Δεν συμφωνώ με την άποψη του Μπιλ Γκέιτς. Δεν μπορεί ν' αντικαταστήσει το ηλεκτρονικό βιβλίο το διάβασμα στο χαρτί καθώς παρεισφρέει η βιολογική λειτουργία». Λέει ότι «είναι θέμα παιδείας. Δεν εκτιμάται η προσπάθεια όλων όσων αγαπούν αυτή την παράδοση». Γι' αυτό αναφέρει την αναπόφευκτη «έκπτωση αξιών», τις «αισθητικές αναζητήσεις που εκλείπουν σιγά σιγά», δηλαδή τους βιβλιόφιλους που αναζητούν αριθμημένες-σπάνιες εκδόσεις.
Το Μουσείο Τυπογραφίας στα Χανιά δημιουργήθηκε από την εφημερίδα «Χανιώτικα Νέα» με την πρόθεση να κάνει περισσότερο γνωστό τον κόσμο της τυπογραφίας στους μαθητές. Η Ελια Κουμή, υπεύθυνη λειτουργίας του μουσείου, αισιοδοξεί: «Οι μαθητές ανακαλύπτουν έκπληκτοι έναν διαφορετικό καλλιτεχνικό κόσμο. Προσεγγίζουν τις εκτυπωτικές μηχανές, τα εργαλεία, τα μεταλλικά στοιχεία. Παράλληλα έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν ενδεικτικά σε εκτυπωτικές εργασίες».
Η μουσειοποίηση της τυπογραφίας βρίσκει αντίθετους τους Σ. Γαβριηλίδη και Ν. Βοζίκη. Ο μεν επιμένει ότι «απαιτείται σεβασμός στην Ιστορία. Το Εθνικό Τυπογραφείο, για παράδειγμα, θα μπορούσε να ενισχύσει την προσπάθεια με την έκδοση κειμένων από τις εκδόσεις της Βουλής ή άλλους επίσημους κρατικούς φορείς, με πρόσημο την ομορφιά, τη διάκριση, την ιδιαιτερότητα». Ο δε συνηγορεί: «Ακούγεται κλισέ, όμως το παλιό μπορεί να συνυπάρξει με το νέο». Γι' αυτό κι έχει επενδύσει στην αγορά τυπογραφικών μηχανών, συλλέγει κι αναπαράγει οικογένειες δυσεύρετων γραμματοσειρών, επιμένει στην αρτίστικη δημιουργία χωρίς να υπολογίζει το υψηλό κόστος συντήρησης του εξοπλισμού του. «Ηρθαν κάποιοι Γερμανοί ζητώντας ν' αγοράσουν μια μηχανή αναπαραγωγής μεταλλικών στοιχείων. Θεωρείται συλλεκτική, κατασκευασμένη το 1890. Αρνήθηκα να την πουλήσω. Ζω με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή, όσα χρόνια συνεχίσω να κάνω αυτή τη δουλειά, θα μπει στο τυπογραφείο μου κάποιος νέος σε ηλικία και θα με πείσει ότι είναι διατεθειμένος να συνεχίσει».Στο ίδιο μήκος κύματος, παρ' ότι λιγότερο αισιόδοξος, είναι ο Κ. Στάικος: «Στο εξωτερικό είναι πιο δύσκολα τα πράγματα. Θεωρείται απαγορευτικό το κόστος, οπότε μόνον κάποιοι ερασιτέχνες στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες προσπαθούν ακόμη. Εμείς εδώ, με όλη τη μεγάλη Ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας υπόψη, διατηρούμε ένα επιμύθιο αυτής της παράδοσης...».
*από την "Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία" - 17/02/2008
http://www.enet.gr/
Του ΒΑΣΙΛΗ ΡΟΥΒΑΛΗ
- φωτ.: Π. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
Εχουν θέση στην εποχή των Windows τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία, η στοιχειοθεσία στο χέρι, οι πλακέτες και τα οχτασέλιδα με τη μυρωδιά φρέσκου μελανιού; Και όμως: η παραδοσιακή τυπογραφία κρατά κάποια οχυρά και μάλιστα αποκτά νέα...
Καθόλου τυχαία, ο Μαρτίνος Λούθηρος έγραφε ότι «η τυπογραφία είναι το μέγιστο θείο δώρο» αφού γινόταν στο εξής πιο φθηνός και λιγότερο κοπιαστικός ο τρόπος ανατύπωσης των βιβλίων. Για 500 χρόνια, η παραδοσιακή αυτή τεχνική και τέχνη διατηρήθηκε ανέπαφη, παρά την εμφάνιση άλλων εκτυπωτικών μεθόδων (λινοτυπία, μονοτυπία, λιθογραφία, φωτοσύνθεση), ώσπου να φθάσει η στιγμή των υπερσύγχρονων εκτυπωτικών μηχανών (offset) και των εξελιγμένων ηλεκτρονικών υπολογιστών.
«Η τυπογραφία είδε το φως όταν οι άνθρωποι στην Ευρώπη άρχισαν να πλένονται και ν' αλλάζουν εσώρουχα. Τότε άρχισε ο πολύς κόσμος να διαβάζει. Για να τυπωθεί ένα βιβλίο, χρειάζεται χαρτί. Και για να υπάρξει χαρτί έπρεπε να υπάρχουν άχρηστα κουρέλια. Ν' αλλάζουν δηλαδή οι άνθρωποι ασπρόρουχα και να τα πετούν...», σημείωνε ο Γιάννης Κεφαλληνός, περίφημος χαράκτης και σχεδιαστής εκδόσεων στη δεκαετία του '50.
* Εχει θέση η δημιουργία ενός βιβλίου με παραδοσιακές μεθόδους σήμερα; «Δεν πρόκειται για ανατροπή στην εξέλιξη. Αλλωστε, δεν νοείται κάτι τέτοιο στην εποχή των ψηφιακών διευκολύνσεων», εξηγεί ο εκδότης Σάμης Γαβριηλίδης. Ωστόσο, πιστεύει ότι η παλαιά τυπογραφία είναι βασικό συστατικό γνώσης, αγάπης για τον κόσμο του βιβλίου. «Για να υπάρχει συνέχεια πρέπει να είναι καλά τα αποτελέσματα, να παραχθούν ωραία βιβλία. Μόνο με την ανάδειξη των προτερημάτων της τυπογραφίας θα εκτιμηθεί η αξία της νέας τεχνολογίας...».
Πρόσφατα αποφάσισε να στήσει στο πατάρι του εκδοτικού οίκου (στην οδό Μαυρομιχάλη 18) ένα μικρό τυπογραφείο με χειροκίνητο πιεστήριο, κάσες, αναλόγια, μεταλλικές πλακέτες, μήτρες κι εκατοντάδες στοιχεία-οικογένειες γραμμάτων: «Αποφάσισα να ενεργοποιήσω το τυπογραφείο όχι μόνον ως μεράκι και προσωπικό ενδιαφέρον, αλλά διότι πιστεύω ότι η στοιχειοθεσία στο χέρι περιέχει φαντασία με φανερό αποτέλεσμα στην αισθητική του βιβλίου. Ακόμη, είναι ένα στοίχημα που προσπαθεί να ξανακάνει καλύτερη τη σχέση μεταξύ τυπογράφου-συγγραφέα-εκδότη, αφού οι συγγραφείς θα μπορέσουν να "παίξουν" με τη δουλειά τους, να γίνουν πιο οικονόμοι στον λόγο τους».
Το τυπογραφείο των εκδόσεων «Γαβριηλίδης» θα ξεκινήσει με πλακέτες των οχτώ σελίδων με συγκεκριμένο προγραμματισμό: «Δεν υπάρχει λόγος να εκδίδεται όλος ο κατάλογος των εκδόσεων. Δεν έχει νόημα η έκδοση ενός λεξικού, για παράδειγμα. Ο χρόνος που απαιτείται καθώς και το κόστος είναι απαγορευτικά σήμερα». Κι εννοεί όλη τη διαδικασία του στησίματος του κειμένου, την εκτύπωση κόλλα προς κόλλα χαρτιού, το προσεκτικό άπλωμα του μελανιού στο τελάρο, το στέγνωμα, τη βιβλιοδεσία.
Το σημαντικότερο για τον Σ. Γαβριηλίδη είναι ν' αποτελέσει αυτή η επαναδραστηριοποίηση την απαρχή ενασχόλησης νεότερων ανθρώπων με αυτή την τέχνη. «Ισως ν' αποτελέσει το πατάρι μας έναν χώρο εκμάθησης για κάθε ενδιαφερόμενο, να καθήσει δίπλα μου για να παρακολουθήσει στην πράξη τη δημιουργία της τυπογραφικής φόρμας, όχι μόνον ως έτοιμη επιλογή από τα Windows».
* Την ίδια άποψη έχει επίσης ο Νίκος Βοζίκης, ο οποίος διατηρεί τις εκδόσεις «Διάττων» από το 1984. Ασχολείται με την τυποτεχνική της κλασικής τυπογραφίας και της χαρακτικής πιστεύοντας ότι αυτή η δουλειά έχει μέλλον. «Το βιβλίο εξακολουθεί να υπάρχει, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα. Η παραδοσιακή του μορφή συνηγορεί στην ύπαρξη της καλαισθησίας του, επομένως η τέχνη της τυπογραφίας, όπως τη γνωρίζουμε από τις προηγούμενες γενιές, έχει λόγο ύπαρξης», λέει.
Ελάχιστοι πιστοί
Στον κατάλογο των εκδόσεών του, μεταξύ άλλων, υπάρχουν οι «Ωδές» του Ανδρέα Κάλβου με ξυλογραφίες του Γιώργη Βαρλάμου, η «Γυναίκα της Ζάκυθος» σε πολυτελή χειροποίητη θήκη με ξυλογραφίες της Αριας Κομιανού, αλλά και έξι ραψωδίες της «Οδύσσειας» σε μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη και υδατογραφίες του Κώστα Τσόκλη. «Μόνον ακολουθώντας τους κανόνες της παραδοσιακής τυπογραφίας μπορείς να έχεις ένα καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, δηλαδή υψηλή αισθητική και ποιότητα» λέει. «Μόνον έτσι πολλαπλασιάζεται η αξία του βιβλίου στον χρόνο, τόσο ως αντικείμενο όσο και ως περιεχόμενο».
Ο «Διάττων» εδρεύει στην οδό Βαλτετσίου 13. Ο χώρος μυρίζει μελάνι και χαρτί απορρέοντας την αίσθηση αλλοτινών εποχών. «Εχουμε μείνει ελάχιστοι πιστοί σ' αυτό το αντικείμενο. Τα νέα παιδιά τρομάζουν από τις δυσκολίες που επισείει αυτή η ασχολία. Δεν είναι πια το οικονομικό αλλά η αγάπη προς το βιβλίο που συντηρεί τους παλιούς τυπογράφους. Ηδη κάποιοι έχουν συνταξιοδοτηθεί. Και κανένας δεν γνωρίζει τι θα απογίνουν οι μηχανές τους, τα μεταλλικά στοιχεία, τα πιεστήρια», λέει ο Ν. Βοζίκης με μελαγχολικό ύφος.
Αλλάζει όμως τελείως η έκφραση του προσώπου του όταν δείχνει τα δοκιμαστικά της έκδοσης «Δάφνις και Χλόη», αγγίζοντας το χαρτί Velin Arches, ελέγχοντας την ποιότητα της εκτύπωσης του κειμένου αλλά και τις ξυλογραφίες-λιθογραφίες που το κοσμούν. «Αυτές οι δουλειές δεν πληρώνονται με τίποτε. Και είναι λίγοι αυτοί οι βιβλιόφιλοι που εκτιμούν κι επενδύουν σε τέτοια βιβλία».
Σ' αυτό το τελευταίο δεδομένο στηρίζει ο Σάμης Γαβριηλίδης την πεποίθησή του για την επαναφορά στην παλιά τυπογραφία: «Ο Γουτεμβέργιος έκανε πιο λαϊκή την ανάγνωση. Σήμερα μπορεί να την κάνει πιο εκλεπτυσμένη, προσβάσιμη κι ωφέλιμη για το μέλλον. Αλλωστε, δεν χρειάζεται να χτίζουμε νέους Παρθενώνες σήμερα. Ας μην τους γκρεμίζουμε, ας τους συντηρούμε τουλάχιστον...».
* Για τον κίνδυνο του φετιχισμού που εγκυμονεί η ενασχόληση με την παραδοσιακή τυπογραφία, κάνει λόγο ο Αιμίλιος Καλιακάτσος. Παλιός τυπογράφος, μεταξύ των κορυφαίων κατά κοινή ομολογία στον κόσμο του βιβλίου, εκδότης της «Στιγμής», θεωρεί ότι η ρομαντική αντιμετώπιση της τυπογραφίας δεν εξυπηρετεί τίποτε.
«Δεν υπάρχει λόγος επιστροφής, αλλά να σκεφτούμε τρόπους που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την εμπειρία του παρελθόντος. Κατ' εμέ, παράδοση είναι η ένταξη του νέου στην αλυσίδα του παλιού. Η ηλεκτρονική μέθοδος έχει επιφέρει επανάσταση, με τρομερές δυνατότητες και αποτελέσματα. Η τυπογραφία έχει πλέον εγγραφεί στο μυαλό μου ως στάδιο μαθητείας που σιγά σιγά χάνεται...».
Αναφέρει έναν από τους ποιητές που λάτρεψαν αυτή την τέχνη: ο Επαμεινώνδας Γονατάς (1924-2006) δεν έπαψε να υποστηρίζει την καλαισθησία του βιβλίου, ενώ δεν έπαψε να εκδίδει τα βιβλία του σε τυπογραφεία όπως του Ταρουσσόπουλου και του Φίλιππου Βλάχου. «Δεν έρχονται πια οι λογοτέχνες με τέτοιες ανησυχίες στο μυαλό τους. Συν τοις άλλοις, η παραδοσιακή τυπογραφία δεν συνεπάγεται την ποιότητα ενός βιβλίου. Εκδίδονταν κι εκδίδονται άπειρα άθλια βιβλία και αρκετά καλά ανεξαρτήτως του τρόπου δημιουργίας τους...».
* Οι εναπομείναντες τυπογράφοι, επιμελητές, τεχνικοί δεν αρκούν. Ωστόσο, είναι αυτοί που μεταφέρουν -ως αναπνοή- την πείρα πέντε αιώνων από γενιά σε γενιά. Το εγχείρημα Γαβριηλίδη θα φέρει αποτελέσματα; Ο Κωνσταντίνος Στάικος, αρχιτέκτονας που τα τελευταία χρόνια έχει δραστηριοποιηθεί στην έκδοση καλαίσθητων βιβλίων (εκδόσεις «Κότινος»), καυχιέται για την καλή τύχη να έχει γαλουχηθεί με ανθρώπους που πλαισίωσαν την τυπογραφία, «τον τελευταίο κύκλο λογίων», όπως αποκαλεί τους Φίλιππο Ηλιού, Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, Γ. Π. Σαββίδη. «Δεν συμφωνώ με την άποψη του Μπιλ Γκέιτς. Δεν μπορεί ν' αντικαταστήσει το ηλεκτρονικό βιβλίο το διάβασμα στο χαρτί καθώς παρεισφρέει η βιολογική λειτουργία». Λέει ότι «είναι θέμα παιδείας. Δεν εκτιμάται η προσπάθεια όλων όσων αγαπούν αυτή την παράδοση». Γι' αυτό αναφέρει την αναπόφευκτη «έκπτωση αξιών», τις «αισθητικές αναζητήσεις που εκλείπουν σιγά σιγά», δηλαδή τους βιβλιόφιλους που αναζητούν αριθμημένες-σπάνιες εκδόσεις.
Το Μουσείο Τυπογραφίας στα Χανιά δημιουργήθηκε από την εφημερίδα «Χανιώτικα Νέα» με την πρόθεση να κάνει περισσότερο γνωστό τον κόσμο της τυπογραφίας στους μαθητές. Η Ελια Κουμή, υπεύθυνη λειτουργίας του μουσείου, αισιοδοξεί: «Οι μαθητές ανακαλύπτουν έκπληκτοι έναν διαφορετικό καλλιτεχνικό κόσμο. Προσεγγίζουν τις εκτυπωτικές μηχανές, τα εργαλεία, τα μεταλλικά στοιχεία. Παράλληλα έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν ενδεικτικά σε εκτυπωτικές εργασίες».
Η μουσειοποίηση της τυπογραφίας βρίσκει αντίθετους τους Σ. Γαβριηλίδη και Ν. Βοζίκη. Ο μεν επιμένει ότι «απαιτείται σεβασμός στην Ιστορία. Το Εθνικό Τυπογραφείο, για παράδειγμα, θα μπορούσε να ενισχύσει την προσπάθεια με την έκδοση κειμένων από τις εκδόσεις της Βουλής ή άλλους επίσημους κρατικούς φορείς, με πρόσημο την ομορφιά, τη διάκριση, την ιδιαιτερότητα». Ο δε συνηγορεί: «Ακούγεται κλισέ, όμως το παλιό μπορεί να συνυπάρξει με το νέο». Γι' αυτό κι έχει επενδύσει στην αγορά τυπογραφικών μηχανών, συλλέγει κι αναπαράγει οικογένειες δυσεύρετων γραμματοσειρών, επιμένει στην αρτίστικη δημιουργία χωρίς να υπολογίζει το υψηλό κόστος συντήρησης του εξοπλισμού του. «Ηρθαν κάποιοι Γερμανοί ζητώντας ν' αγοράσουν μια μηχανή αναπαραγωγής μεταλλικών στοιχείων. Θεωρείται συλλεκτική, κατασκευασμένη το 1890. Αρνήθηκα να την πουλήσω. Ζω με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή, όσα χρόνια συνεχίσω να κάνω αυτή τη δουλειά, θα μπει στο τυπογραφείο μου κάποιος νέος σε ηλικία και θα με πείσει ότι είναι διατεθειμένος να συνεχίσει».
Στο ίδιο μήκος κύματος, παρ' ότι λιγότερο αισιόδοξος, είναι ο Κ. Στάικος: «Στο εξωτερικό είναι πιο δύσκολα τα πράγματα. Θεωρείται απαγορευτικό το κόστος, οπότε μόνον κάποιοι ερασιτέχνες στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες προσπαθούν ακόμη. Εμείς εδώ, με όλη τη μεγάλη Ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας υπόψη, διατηρούμε ένα επιμύθιο αυτής της παράδοσης...».
Ο επιμένων τυπογραφικά
Του ΒΑΣΙΛΗ ΡΟΥΒΑΛΗ - φωτ.: Π. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
Εχουν θέση στην εποχή των Windows τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία, η στοιχειοθεσία στο χέρι, οι πλακέτες και τα οχτασέλιδα με τη μυρωδιά φρέσκου μελανιού; Και όμως: η παραδοσιακή τυπογραφία κρατά κάποια οχυρά και μάλιστα αποκτά νέα...
Καθόλου τυχαία, ο Μαρτίνος Λούθηρος έγραφε ότι «η τυπογραφία είναι το μέγιστο θείο δώρο» αφού γινόταν στο εξής πιο φθηνός και λιγότερο κοπιαστικός ο τρόπος ανατύπωσης των βιβλίων. Για 500 χρόνια, η παραδοσιακή αυτή τεχνική και τέχνη διατηρήθηκε ανέπαφη, παρά την εμφάνιση άλλων εκτυπωτικών μεθόδων (λινοτυπία, μονοτυπία, λιθογραφία, φωτοσύνθεση), ώσπου να φθάσει η στιγμή των υπερσύγχρονων εκτυπωτικών μηχανών (offset) και των εξελιγμένων ηλεκτρονικών υπολογιστών.
«Η τυπογραφία είδε το φως όταν οι άνθρωποι στην Ευρώπη άρχισαν να πλένονται και ν' αλλάζουν εσώρουχα. Τότε άρχισε ο πολύς κόσμος να διαβάζει. Για να τυπωθεί ένα βιβλίο, χρειάζεται χαρτί. Και για να υπάρξει χαρτί έπρεπε να υπάρχουν άχρηστα κουρέλια. Ν' αλλάζουν δηλαδή οι άνθρωποι ασπρόρουχα και να τα πετούν...», σημείωνε ο Γιάννης Κεφαλληνός, περίφημος χαράκτης και σχεδιαστής εκδόσεων στη δεκαετία του '50.
* Εχει θέση η δημιουργία ενός βιβλίου με παραδοσιακές μεθόδους σήμερα; «Δεν πρόκειται για ανατροπή στην εξέλιξη. Αλλωστε, δεν νοείται κάτι τέτοιο στην εποχή των ψηφιακών διευκολύνσεων», εξηγεί ο εκδότης Σάμης Γαβριηλίδης. Ωστόσο, πιστεύει ότι η παλαιά τυπογραφία είναι βασικό συστατικό γνώσης, αγάπης για τον κόσμο του βιβλίου. «Για να υπάρχει συνέχεια πρέπει να είναι καλά τα αποτελέσματα, να παραχθούν ωραία βιβλία. Μόνο με την ανάδειξη των προτερημάτων της τυπογραφίας θα εκτιμηθεί η αξία της νέας τεχνολογίας...».
Πρόσφατα αποφάσισε να στήσει στο πατάρι του εκδοτικού οίκου (στην οδό Μαυρομιχάλη 18) ένα μικρό τυπογραφείο με χειροκίνητο πιεστήριο, κάσες, αναλόγια, μεταλλικές πλακέτες, μήτρες κι εκατοντάδες στοιχεία-οικογένειες γραμμάτων: «Αποφάσισα να ενεργοποιήσω το τυπογραφείο όχι μόνον ως μεράκι και προσωπικό ενδιαφέρον, αλλά διότι πιστεύω ότι η στοιχειοθεσία στο χέρι περιέχει φαντασία με φανερό αποτέλεσμα στην αισθητική του βιβλίου. Ακόμη, είναι ένα στοίχημα που προσπαθεί να ξανακάνει καλύτερη τη σχέση μεταξύ τυπογράφου-συγγραφέα-εκδότη, αφού οι συγγραφείς θα μπορέσουν να "παίξουν" με τη δουλειά τους, να γίνουν πιο οικονόμοι στον λόγο τους».
Το τυπογραφείο των εκδόσεων «Γαβριηλίδης» θα ξεκινήσει με πλακέτες των οχτώ σελίδων με συγκεκριμένο προγραμματισμό: «Δεν υπάρχει λόγος να εκδίδεται όλος ο κατάλογος των εκδόσεων. Δεν έχει νόημα η έκδοση ενός λεξικού, για παράδειγμα. Ο χρόνος που απαιτείται καθώς και το κόστος είναι απαγορευτικά σήμερα». Κι εννοεί όλη τη διαδικασία του στησίματος του κειμένου, την εκτύπωση κόλλα προς κόλλα χαρτιού, το προσεκτικό άπλωμα του μελανιού στο τελάρο, το στέγνωμα, τη βιβλιοδεσία.
Το σημαντικότερο για τον Σ. Γαβριηλίδη είναι ν' αποτελέσει αυτή η επαναδραστηριοποίηση την απαρχή ενασχόλησης νεότερων ανθρώπων με αυτή την τέχνη. «Ισως ν' αποτελέσει το πατάρι μας έναν χώρο εκμάθησης για κάθε ενδιαφερόμενο, να καθήσει δίπλα μου για να παρακολουθήσει στην πράξη τη δημιουργία της τυπογραφικής φόρμας, όχι μόνον ως έτοιμη επιλογή από τα Windows».
* Την ίδια άποψη έχει επίσης ο Νίκος Βοζίκης, ο οποίος διατηρεί τις εκδόσεις «Διάττων» από το 1984. Ασχολείται με την τυποτεχνική της κλασικής τυπογραφίας και της χαρακτικής πιστεύοντας ότι αυτή η δουλειά έχει μέλλον. «Το βιβλίο εξακολουθεί να υπάρχει, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα. Η παραδοσιακή του μορφή συνηγορεί στην ύπαρξη της καλαισθησίας του, επομένως η τέχνη της τυπογραφίας, όπως τη γνωρίζουμε από τις προηγούμενες γενιές, έχει λόγο ύπαρξης», λέει.
Ελάχιστοι πιστοί
Στον κατάλογο των εκδόσεών του, μεταξύ άλλων, υπάρχουν οι «Ωδές» του Ανδρέα Κάλβου με ξυλογραφίες του Γιώργη Βαρλάμου, η «Γυναίκα της Ζάκυθος» σε πολυτελή χειροποίητη θήκη με ξυλογραφίες της Αριας Κομιανού, αλλά και έξι ραψωδίες της «Οδύσσειας» σε μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη και υδατογραφίες του Κώστα Τσόκλη. «Μόνον ακολουθώντας τους κανόνες της παραδοσιακής τυπογραφίας μπορείς να έχεις ένα καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, δηλαδή υψηλή αισθητική και ποιότητα» λέει. «Μόνον έτσι πολλαπλασιάζεται η αξία του βιβλίου στον χρόνο, τόσο ως αντικείμενο όσο και ως περιεχόμενο».
Ο «Διάττων» εδρεύει στην οδό Βαλτετσίου 13. Ο χώρος μυρίζει μελάνι και χαρτί απορρέοντας την αίσθηση αλλοτινών εποχών. «Εχουμε μείνει ελάχιστοι πιστοί σ' αυτό το αντικείμενο. Τα νέα παιδιά τρομάζουν από τις δυσκολίες που επισείει αυτή η ασχολία. Δεν είναι πια το οικονομικό αλλά η αγάπη προς το βιβλίο που συντηρεί τους παλιούς τυπογράφους. Ηδη κάποιοι έχουν συνταξιοδοτηθεί. Και κανένας δεν γνωρίζει τι θα απογίνουν οι μηχανές τους, τα μεταλλικά στοιχεία, τα πιεστήρια», λέει ο Ν. Βοζίκης με μελαγχολικό ύφος.
Αλλάζει όμως τελείως η έκφραση του προσώπου του όταν δείχνει τα δοκιμαστικά της έκδοσης «Δάφνις και Χλόη», αγγίζοντας το χαρτί Velin Arches, ελέγχοντας την ποιότητα της εκτύπωσης του κειμένου αλλά και τις ξυλογραφίες-λιθογραφίες που το κοσμούν. «Αυτές οι δουλειές δεν πληρώνονται με τίποτε. Και είναι λίγοι αυτοί οι βιβλιόφιλοι που εκτιμούν κι επενδύουν σε τέτοια βιβλία».
Σ' αυτό το τελευταίο δεδομένο στηρίζει ο Σάμης Γαβριηλίδης την πεποίθησή του για την επαναφορά στην παλιά τυπογραφία: «Ο Γουτεμβέργιος έκανε πιο λαϊκή την ανάγνωση. Σήμερα μπορεί να την κάνει πιο εκλεπτυσμένη, προσβάσιμη κι ωφέλιμη για το μέλλον. Αλλωστε, δεν χρειάζεται να χτίζουμε νέους Παρθενώνες σήμερα. Ας μην τους γκρεμίζουμε, ας τους συντηρούμε τουλάχιστον...».
* Για τον κίνδυνο του φετιχισμού που εγκυμονεί η ενασχόληση με την παραδοσιακή τυπογραφία, κάνει λόγο ο Αιμίλιος Καλιακάτσος. Παλιός τυπογράφος, μεταξύ των κορυφαίων κατά κοινή ομολογία στον κόσμο του βιβλίου, εκδότης της «Στιγμής», θεωρεί ότι η ρομαντική αντιμετώπιση της τυπογραφίας δεν εξυπηρετεί τίποτε.
«Δεν υπάρχει λόγος επιστροφής, αλλά να σκεφτούμε τρόπους που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την εμπειρία του παρελθόντος. Κατ' εμέ, παράδοση είναι η ένταξη του νέου στην αλυσίδα του παλιού. Η ηλεκτρονική μέθοδος έχει επιφέρει επανάσταση, με τρομερές δυνατότητες και αποτελέσματα. Η τυπογραφία έχει πλέον εγγραφεί στο μυαλό μου ως στάδιο μαθητείας που σιγά σιγά χάνεται...».
Αναφέρει έναν από τους ποιητές που λάτρεψαν αυτή την τέχνη: ο Επαμεινώνδας Γονατάς (1924-2006) δεν έπαψε να υποστηρίζει την καλαισθησία του βιβλίου, ενώ δεν έπαψε να εκδίδει τα βιβλία του σε τυπογραφεία όπως του Ταρουσσόπουλου και του Φίλιππου Βλάχου. «Δεν έρχονται πια οι λογοτέχνες με τέτοιες ανησυχίες στο μυαλό τους. Συν τοις άλλοις, η παραδοσιακή τυπογραφία δεν συνεπάγεται την ποιότητα ενός βιβλίου. Εκδίδονταν κι εκδίδονται άπειρα άθλια βιβλία και αρκετά καλά ανεξαρτήτως του τρόπου δημιουργίας τους...».
* Οι εναπομείναντες τυπογράφοι, επιμελητές, τεχνικοί δεν αρκούν. Ωστόσο, είναι αυτοί που μεταφέρουν -ως αναπνοή- την πείρα πέντε αιώνων από γενιά σε γενιά. Το εγχείρημα Γαβριηλίδη θα φέρει αποτελέσματα; Ο Κωνσταντίνος Στάικος, αρχιτέκτονας που τα τελευταία χρόνια έχει δραστηριοποιηθεί στην έκδοση καλαίσθητων βιβλίων (εκδόσεις «Κότινος»), καυχιέται για την καλή τύχη να έχει γαλουχηθεί με ανθρώπους που πλαισίωσαν την τυπογραφία, «τον τελευταίο κύκλο λογίων», όπως αποκαλεί τους Φίλιππο Ηλιού, Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, Γ. Π. Σαββίδη. «Δεν συμφωνώ με την άποψη του Μπιλ Γκέιτς. Δεν μπορεί ν' αντικαταστήσει το ηλεκτρονικό βιβλίο το διάβασμα στο χαρτί καθώς παρεισφρέει η βιολογική λειτουργία». Λέει ότι «είναι θέμα παιδείας. Δεν εκτιμάται η προσπάθεια όλων όσων αγαπούν αυτή την παράδοση». Γι' αυτό αναφέρει την αναπόφευκτη «έκπτωση αξιών», τις «αισθητικές αναζητήσεις που εκλείπουν σιγά σιγά», δηλαδή τους βιβλιόφιλους που αναζητούν αριθμημένες-σπάνιες εκδόσεις.
Το Μουσείο Τυπογραφίας στα Χανιά δημιουργήθηκε από την εφημερίδα «Χανιώτικα Νέα» με την πρόθεση να κάνει περισσότερο γνωστό τον κόσμο της τυπογραφίας στους μαθητές. Η Ελια Κουμή, υπεύθυνη λειτουργίας του μουσείου, αισιοδοξεί: «Οι μαθητές ανακαλύπτουν έκπληκτοι έναν διαφορετικό καλλιτεχνικό κόσμο. Προσεγγίζουν τις εκτυπωτικές μηχανές, τα εργαλεία, τα μεταλλικά στοιχεία. Παράλληλα έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν ενδεικτικά σε εκτυπωτικές εργασίες».
Η μουσειοποίηση της τυπογραφίας βρίσκει αντίθετους τους Σ. Γαβριηλίδη και Ν. Βοζίκη. Ο μεν επιμένει ότι «απαιτείται σεβασμός στην Ιστορία. Το Εθνικό Τυπογραφείο, για παράδειγμα, θα μπορούσε να ενισχύσει την προσπάθεια με την έκδοση κειμένων από τις εκδόσεις της Βουλής ή άλλους επίσημους κρατικούς φορείς, με πρόσημο την ομορφιά, τη διάκριση, την ιδιαιτερότητα». Ο δε συνηγορεί: «Ακούγεται κλισέ, όμως το παλιό μπορεί να συνυπάρξει με το νέο». Γι' αυτό κι έχει επενδύσει στην αγορά τυπογραφικών μηχανών, συλλέγει κι αναπαράγει οικογένειες δυσεύρετων γραμματοσειρών, επιμένει στην αρτίστικη δημιουργία χωρίς να υπολογίζει το υψηλό κόστος συντήρησης του εξοπλισμού του. «Ηρθαν κάποιοι Γερμανοί ζητώντας ν' αγοράσουν μια μηχανή αναπαραγωγής μεταλλικών στοιχείων. Θεωρείται συλλεκτική, κατασκευασμένη το 1890. Αρνήθηκα να την πουλήσω. Ζω με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή, όσα χρόνια συνεχίσω να κάνω αυτή τη δουλειά, θα μπει στο τυπογραφείο μου κάποιος νέος σε ηλικία και θα με πείσει ότι είναι διατεθειμένος να συνεχίσει».Στο ίδιο μήκος κύματος, παρ' ότι λιγότερο αισιόδοξος, είναι ο Κ. Στάικος: «Στο εξωτερικό είναι πιο δύσκολα τα πράγματα. Θεωρείται απαγορευτικό το κόστος, οπότε μόνον κάποιοι ερασιτέχνες στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες προσπαθούν ακόμη. Εμείς εδώ, με όλη τη μεγάλη Ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας υπόψη, διατηρούμε ένα επιμύθιο αυτής της παράδοσης...».
*από την "Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία" - 17/02/2008
http://www.enet.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου