ΣΤΙΒΕΝ ΠΙΝΚΕΡ Ο Αμερικανός γλωσσολόγος και εξελικτικός ψυχολόγος μιλάει για τη γλώσσα ως παράθυρο στην ανθρώπινη φύσηΕπεκτείνοντας τη γλώσσα
Του ΧΡΟΝΗ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ*
Ο Στίβεν Πίνκερ είναι ένας από τους σημαντικότερους διανοητές της εποχής μας. Ως γλωσσολόγος και εξελικτικός ψυχολόγος αποτελεί εδώ και 25 χρόνια κινητήρια δύναμη στην ανάπτυξη της θεωρίας της γλωσσολογίας. Σπούδασε με τον Νόαμ Τσόμσκι στο ΜΙΤ, έχει διδάξει στο ΜΙΤ και το Στάνφορντ και σήμερα είναι καθηγητής στην έδρα της οικογένειας Τζόνστον στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. Εχει γράψει πολλά βιβλία με θέμα την εξέλιξη του νου και την πηγή της γλώσσας, τα οποία τον οδήγησαν δύο φορές στη λίστα των τελικών υποψηφίων για το βραβείο Πούλιτζερ. Το «Τάιμ» τον έχει κατατάξει μεταξύ των 100 πιο σημαντικών ανθρώπων στον κόσμο.
Ο γλωσσολόγος και εξελικτικός ψυχολόγος Στίβεν ΠίνκερΑφορμή για τη συνέντευξη αυτή ήταν η δημοσίευση του τελευταίου βιβλίου του με τίτλο «The Stuff of Thought: Language as Window into Human Nature»। Το βιβλίο έχει ήδη λάβει διθυραμβικές κριτικές από έγκυρες εφημερίδες όπως οι Times, Financial Times, New York Times, International Herald Tribune, Boston Globe, Guardian, Independent, και είναι ίσως το πιο φιλόδοξο έργο του μέχρι σήμερα।- Το τελευταίο σας βιβλίο ασχολείται με τους τρόπους με τους οποίους το νόημα και η χρήση της γλώσσας μπορούν να μας διαφωτίσουν για την ανθρώπινη φύση। Για παράδειγμα, το πώς η σημασία των γραμματικών χρόνων αποκαλύπτει κάτι για την ανθρώπινη αντίληψη του χρόνου, πώς η σημασία των ρημάτων αποκαλύπτει κάτι για την ανθρώπινη αντίληψη της σχέσης αιτίου-αιτιατού, πώς οι βωμολοχίες και οι λέξεις ταμπού αποκαλύπτουν κάτι για τ' ανθρώπινα συναισθήματα, πώς τα υπονοούμενα και ο υπαινικτικός λόγος αποκαλύπτουν κάτι για τις ανθρώπινες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις। Πιστεύετε ότι η γλώσσα είναι αυτό που κάνει τον άνθρωπο μοναδικό ως είδος;«Είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Homo Sapiens। Δεν νομίζω όμως ότι η γλώσσα θα μπορούσε να έχει εξελιχθεί εάν ήταν το μοναδικό διακριτικό γνώρισμα. Πηγαίνει χέρι-χέρι με την ικανότητά μας να αναπτύσσουμε εργαλεία και τεχνολογίες και με το γεγονός ότι συνεργαζόμαστε με άλλους ανθρώπους. Η γλώσσα, η κοινωνική συνεργασία και η τεχνογνωσία είναι που κάνουν τους ανθρώπους ξεχωριστούς».- Κάποιοι χιμπατζήδες έχουν εκπαιδευτεί κι έχουν μάθει μερικές δεκάδες σύμβολα ή σήματα. Μπορεί αυτό να χαρακτηριστεί γλώσσα;«Στην πραγματικότητα το ερώτημα είναι πόσο πολύ θέλει κανείς να επεκτείνει το νόημα της λέξης "γλώσσα". Κάνουν άραγε οι εκπαιδευόμενοι χιμπατζήδες και γορίλες κάτι θεμελιωδώς ίδιο με αυτό που κάνουν τα μικρά παιδιά όταν πρωτομαθαίνουν τη γλώσσα τους; Πιστεύω ότι πρόκειται για δύο αρκετά διαφορετικά πράγματα. Τα παιδιά, όταν βρίσκονται μέσα σε μια ανθρώπινη κοινότητα, δεν μπορούν παρά να μάθουν τη γλώσσα. Πράγματι, ακόμη κι αν κάποια παιδιά βρεθούν μαζί σε μια κοινότητα που δεν έχει δική της γλώσσα θα επινοήσουν μία προκειμένου να επικοινωνήσουν μεταξύ τους».- Το «Υλικό της Σκέψης» είναι ένας εύστοχος συνδυασμός ψυχολογίας και γλώσσας.«Σωστά. Στην πραγματικότητα είμαι ψυχολόγος, όχι γλωσσολόγος. Με ενδιαφέρει το πώς δουλεύει το μυαλό. Κι αυτό το βιβλίο αφορά τη χρήση του νοήματος των λέξεων και το πώς χρησιμοποιούμε τη γλώσσα ως έναν τρόπο για να κάνουμε ψυχολογία. Επικεντρώθηκα στις σκέψεις μας, στα συναισθήματά μας και στις κοινωνικές μας σχέσεις».Η γλώσσα - ταμπού- Ως μη ειδικός, πιστεύω ότι ένα από τα πιο συναρπαστικά κεφάλαια του βιβλίου είναι αυτό για τις βωμολοχίες. «Η γλώσσα ταμπού -λέτε- είναι μια προσβολή για την κοινή λογική». Γιατί οι άνθρωποι ταράζονται με τις λέξεις ταμπού;«Εν μέρει, διότι ταράζονται με αυτό στο οποίο οι συγκεκριμένες λέξεις αναφέρονται. Δεν μας αρέσει να μυρίζουμε ή να πατάμε κόπρανα και ως επί το πλείστον δεν μας αρέσει να βλέπουμε ανθρώπους να συνουσιάζονται ή να πέρδονται, οπότε δεν θέλουμε και να σκεφτόμαστε τέτοια πράγματα ούτε ν' ακούμε τις σχετικές λέξεις. Αυτό όμως είναι σαφώς ένα μικρό μόνο μέρος της ιστορίας. Ενα άλλο κομμάτι της ιστορίας είναι ότι οι λέξεις ταμπού παράγονται με τη σιωπηρή αναγνώριση ότι είναι δυσφημιστικές -δηλαδή, χρησιμοποιούνται για να τραβήξουν την προσοχή στη δυσάρεστη φύση του σημαινομένου ή χρησιμοποιούνται με τη σαφή πρόθεση να προσβάλουν, ή και τα δύο. Αλλο ένα μέρος της ιστορίας είναι ότι οι λέξεις ταμπού ποικίλλουν ανάλογα με την εποχή και την κουλτούρα, κι έτσι η ίδια λέξη μπορεί να έχει διαφορετικό αντίκτυπο σε διαφορετικούς συνομιλητές. Κι άλλο ένα στοιχείο είναι ότι οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς το πόση ανεπισημότητα αναμένουν και σε πόσο ανοιχτή συζήτηση είναι διατεθειμένοι να συμμετάσχουν για τη σεξουαλικότητα, τη θρησκεία και άλλα ευαίσθητα θέματα. Οσον αφορά τις βωμολοχίες, νομίζω ότι πρέπει να λάβουμε υπόψη και το γιατί οι γιαγιάδες μας προσβάλλονται από αυτές -και όλοι μας προβαλλόμαστε κάποτε- αλλά και το γιατί μπαίνουμε τόσο πολύ στον πειρασμό να τις χρησιμοποιήσουμε. Για μένα, ως ψυχολόγο, το στοιχείο του πειρασμού είναι εξίσου σημαντικό».- Και τι συμβαίνει με τους κοινωνικούς ευφημισμούς; Γιατί χρησιμοποιούμε καθαρή γλώσσα όπως για να πούμε: «Χθες βράδυ κοιμήθηκα με...» όταν στην ουσία το μήνυμα που περνάει είναι κάτι τελείως διαφορετικό.«Στην πραγματικότητα βρήκα το κεφάλαιο για το υπονοούμενο και τον ευφημισμό το πλέον προκλητικό και με εξέπληξε. Προσπαθούσα να καταλάβω γιατί οι άνθρωποι νιώθουν πιο άνετα χρησιμοποιώντας ευφημισμό αντί να πουν ευθέως αυτό που θέλουν. Οταν ο Χάρι ζητάει από τη Σάλι να ανέβει για καφέ κι εκείνη αρνείται, ξέρει πως της έκανε έναν σεξουαλικό υπαινιγμό και απορρίφθηκε. Εκείνη πάλι ξέρει ότι της έκανε μια σεξουαλική προσέγγιση και τον απέρριψε. Ετσι, γιατί έχει τόσο μεγαλύτερη άνεση να πει "καφέ" αντί για "σεξ"; Οσο περισσότερο το σκεπτόμουν τόσο πιο δύσκολο μου ήταν να το εξηγήσω κι έτσι όλη η πνευματική δουλειά που έπρεπε να κάνω για να διατυπώσω μια θεωρία γι' αυτό με εξέπληξε. Λέμε: "Ω! κρατάτε τα προσχήματα" αλλά τι πραγματικά σημαίνει ότι κρατάτε τα προσχήματα ή ψεύδεστε και βλέπετε μέσα από το ψέμα;Επίσης στο ίδιο αυτό κεφάλαιο για το υπονοούμενο έχω συμπεριλάβει ένα απόσπασμα από ένα βιβλίο που μιλά για τους κώδικες των ομοφυλόφιλων ανδρών που "ψαρεύονταν" στις τουαλέτες από τις αρχές της δεκαετίας του 1950. Πρόκειται για τη δυνατότητα να μπορείς να αρνηθείς κάτι και να περνάς το μήνυμα χωρίς τη χρήση καθαρής γλώσσας».Νευρωνικά... δίκτυα- Η μελέτη του εγκεφάλου στρέφεται εκτενώς στις μέρες μας στη μελέτη των νευρώνων, των συνάψεων και της χημείας του εγκεφάλου. Νομίζετε ότι μπορούμε να καταλάβουμε το δημιουργικό μυαλό κοιτάζοντας απλώς στον εγκέφαλο;«Δεν το πιστεύω αυτό. Στην πραγματικότητα, ο λόγος για τον οποίο δεν είμαι νευροβιολόγος αλλά γνωστικός ψυχολόγος είναι γιατί πιστεύω ότι το να ασχολείσαι με τον εγκεφαλικό ιστό προσφέρει συχνά λανθασμένο επίπεδο ανάλυσης. Πρέπει να ασχοληθείς με ένα υψηλότερο επίπεδο οργάνωσης. Θα εξασφαλίσουμε πολύ μεγαλύτερη διορατικότητα για το ανθρώπινο μυαλό ασχολούμενοι με το σύνολο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, σκέψης και τον τρόπο έκθεσής του στη συνείδηση του καθενός».- Πριν από λίγο καιρό ως καλεσμένος στην εκπομπή «The Colbert report» (αμερικανικό σατιρικό τηλεοπτικό πρόγραμμα) δεχθήκατε ξαφνικά πίεση να απαντήσετε με πέντε λέξεις πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος. Απαντήσατε: «Εγκεφαλικά κύτταρα ενεργοποιούνται με συγκεκριμένες ακολουθίες». Αυτό ήταν απλώς μεγαλοφυές, η διατύπωση μιας θέσης που συνόψισε το τι κάνει ο εγκέφαλος από την επιστημονική συζήτηση μέχρι τη φαντασίωση!«Ποτέ δεν σκέφτηκα ότι θα μπορούσα να συνοψίσω το πώς ακριβώς λειτουργεί ο εγκέφαλος σε πέντε λέξεις, κι αγχώθηκα αρκετά όταν ο Colbert μού έθεσε το ερώτημα. Αλλα ναι, έχετε δίκαιο. Η γνωστική ψυχολογία έχει δείξει ότι ο εγκέφαλος καταλαβαίνει καλύτερα γεγονότα που είναι πλεγμένα σε έναν εννοιολογικό ιστό όπως σε μια αφήγηση, έναν νοητικό χάρτη ή μια ενορατική θεωρία. Αποσυνδεμένα γεγονότα στο μυαλό είναι όπως οι ασύνδετες σελίδες στο Δίκτυο: μπορεί και να μην υπάρχουν. Ετσι, ο εγκέφαλος ενεργοποιείται με συγκεκριμένες ακολουθίες».- Είναι ευρέως αποδεκτό ότι μόνο οι «δεξιοί» πιστεύουν στην ανθρώπινη φύση. Υπάρχουν αριστεροί που υποστηρίζουν ότι το να κατανοήσουμε την εξελιγμένη μας φύση θα βοηθήσει περισσότερο τους φτωχούς;«Ο πλέον δημοφιλής είναι με διαφορά ο πρώην συνάδελφός μου στο ΜΙΤ, Νόαμ Τσόμσκι, που πιστεύει ότι οι άνθρωποι έχουν έμφυτες τάσεις να συνεργάζονται, να μοιράζονται και να παράγουν δημιουργικές δουλειές νομιμοποιώντας ένα είδος κοινωνικής αναρχίας. Αλλά άλλοι αριστεροί είναι οπαδοί της εξελικτικής ψυχολογίας. Ο Πίτερ Σίνγκερ πιστεύει ότι δεν μπορούμε να πετύχουμε την Ουτοπία, αλλά μπορούμε να κάνουμε περισσότερα από αυτά που κάνουμε τώρα για να βοηθήσουμε τους φτωχούς. Οι Χέρμπι Γκίντις και Σαμ Μπόουλς υποστηρίζουν ότι η ευημερία μπορεί να γίνει και πάλι πολιτικά δημοφιλής εάν δεν παραβιάζει το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Και ο Ρόμπερτ Φρανκ υποστηρίζει ότι οι ακραίες φιλελεύθερες πολιτικές δεν βελτιώνουν τη ζωή των πολιτών επειδή η έμφυτη λαχτάρα μας για κοινωνική καταξίωση μας κάνει να σπαταλάμε διαθέσιμα εισοδήματα σε κόντρες κατανάλωσης για επίδειξη με μηδενικό αποτέλεσμα και έναντι "τενεκέδων" της ανώτερης τάξης. Στην πραγματικότητα, μια άγραφη πλάκα είναι το όνειρο ενός οπαδού του ολοκληρωτισμού, ενώ τα παγκόσμια ανθρώπινα δικαιώματα νομιμοποιούνται από τις παγκόσμιες ανθρώπινες ανάγκες που προκύπτουν από μια παγκόσμια ανθρώπινη φύση».- Αυτοπροσδιορίζεστε ως αθεϊστής σε ένα έθνος βαθύτατα θρησκευόμενο. Απορρίπτετε τη θρησκεία χωρίς δισταγμό;«Το κάνω, ως διανοούμενος. Μπαίνουμε σε πολύ μεγάλη φασαρία αν πιστεύουμε με σαχλοσυναισθηματισμούς, αν αφήνουμε τα συναισθήματα -και την προσωπική μας άποψη για το πώς θα θέλαμε να είναι ο κόσμος- να καθορίζουν το πώς πιστεύουμε ότι είναι ο κόσμος. Η τακτική αυτή ευθύνεται κατά ένα μεγάλο ποσοστό για την παράνοια στον κόσμο. Ετσι, είμαι αφοσιωμένος στο να προσπαθώ να δικαιολογώ τα πάντα και από αυτή την άποψη, πολύ λίγο χρησιμοποιώ την πίστη. Στην πραγματικότητα, τοποθετώ τη θρησκευτική πίστη στην ίδια κατηγορία με την αστρολογία και την αλχημεία, επειδή πίστη είναι να πιστεύεις σε κάτι χωρίς να υπάρχει κανένας ουσιαστικός λόγος γι' αυτό».
* Καθηγητής, επικεφαλής ακαδημαϊκών θεμάτων στο Mediterranean University College της Αθήνας
*από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - Σάββατο 03/11/2007
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου